कल्याणमन्दिर

n. temple orﾠ abode of health orﾠ prosperity;

n. bending Ṡulbas. Sch.

n. change, transformation, changing into (instr.) Kap. Sch. ;

n. changing, change, alteration MW.

निपुण a.

1 Clever, sharp, shrewd, skilful; वयस्य निसर्गनिपुणाः स्त्रियः M.3.

-2 Proficient or skilled in, con- versant or familiar with (with loc. or instr.); वाचि निपुणः; वाचा निपुणः.

-3 Experienced.

-4 Kindly or friendly towards.

-5 Acute, fine, delicate, minute, sharp.

-6 Complete, perfect, accurate.

-7 Absolute; प्रसन्ननिपुणेन Bhāg.5.4.5.

-णम् Skill, proficiency; न चास्य कश्चिन्निपुणेन धातुरवैति जन्तुः कुमनीष ऊतीः Bhāg.1.3.37.

-णम् ind. or निपुणेन

1 Skilfully, cleverly.

-2 Perfectly, completely, totally,

-3 Exactly, carefully, accurately, minutely; निपुणमन्विष्यन्नुपलब्धवान् Dk.59; निपुणमनुपाल्या हि शिशवः Mv.5.14.

-4 In a delicate manner.

अनुया 2 P.

1 To follow, go after (fig. also); अनुयाहि साधुपदवीम् Bh.2.77; अनुयास्यन्मुनितनयाम् Ś.1.28; त्वामनुयामि यद्यपि Ku.4.21.

-2 To imitate, equal; न किलानु- ययुस्तस्य राजानो रक्षितुर्यशः R.1.27;9.6; अनुयातलीलः 16.71; गुणैर्नृपाः शार्ङ्गिणमन्वयासिषुः Śi.12.3 followed and imitated.

-3 To attend, accompany; इयं मुसलमनुयाति कलेन हुङ्कृतेन Mu.1.4; अनुयातारुन्धतीको वसिष्ठः U.3.48.

अनुया a. Following; अनुया सात्र्या रात्रीं जिन्व Vāj.15.6.

-याः Ved. Food.

अनुशास् 2 P.

1 (a) To advise, persuade, prevail upon, address; इति ध्रुवेच्छामनुशासती सुतां शशाक मेना न नियन्तुमुद्यमात् Ku.5.5; पूर्वानुशिष्टां निजगाद भोज्याम् R.6.59. (b) To direct, tell, order, enjoin, to teach, instruct (how to act); दशरथप्रभवानुशिष्टः R.13.75; वत्से त्वमधुना$नुशासनी- यासि Ś.4; राजपत्नीनियोगस्थमनुशाधि पुरीजनम् Bk.2.17; को नु खलु मामेवमनुशास्ति V.4 tells, directs; मघवा वनगमनाय कृतबुद्धिं भवन्तमनुशास्ति V.5 tells, directs; माणवकं धर्ममनुशा- स्ति Sk.; Ms.6.86.

-2 To rule, govern.

-3 To chastise, punish, correct; इयमेव तावत्प्रथममनुशासनीया Ve.2; अरिकुल- मनुशासनीयम् 3; स्वकर्म ख्यापयन्ब्रूयान्मां भवाननुशास्त्विति Ms.11. 99,9.233.

-4 To praise, extol.

-5 To accomplish, perform, execute.

*****

अनुशासक, -शासिन्, 6-शास्तृ or

शासितृ a. One who directs, instructs, governs or punishes; कवि पुराणमनु- शासितारम् Bg.8.9 ruler; एष चोरानुशासी राजेति भया- दुत्पतितः

अन्तरतः ind.

1 In the interior; internally, between or betwixt; तृणमन्तरतः कृत्वा तमुवाच निशाचरम् Mb.3.281. 17.

-2 Within (prep. with gen.).

अन्तरा ind. (fr. अन्तर)

1 (Used adverbially) (a) In the interior, inside, within, inwardly; भवद्भिरन्तरा प्रोत्साह्य कोपितो वृषलः Mu.3 inwardly, secretly. (b) In the middle, between; त्रिशङ्कुरिवान्तरा तिष्ठ Ś.2 stay between the two or in the mid-air; मैनमन्तरा प्रतिबध्नीत Ś.6 do not interrupt him (in the middle); अक्षेत्रे बीजमुत्सृ- ष्टमन्तरैव विनश्यति Ms.1.71 therein; पशुमण्डूकमार्जारश्वसर्पन- कुलाखुभिः । अन्तरा गमने 4.126; अन्तरा शकलीकृतः R.15.2; लाटी तु रीतिर्वैदर्भीपाञ्चाल्योरन्तरास्थिता S. D.629; ˚रा स्था to oppose, to stand to oppose; तत्र यद्यन्तरा मृत्युर्यदि सेन्द्रा दिवौकसः । स्थास्यन्ति तानपि रणे काकुत्स्थो विहनिष्यति ॥ Rām. (c) On the way, en route, midway; विलम्बेथां च मान्तरा Mv.7.28; अन्तरा चारणेभ्यस्त्वदीयं जयोदाहरणं श्रुत्वा त्वामिहस्थमु- पागताः V.1; अन्तरा दृष्टा देवी Ś.6; अन्तरोपलभ्य Dk.52; K.267,34-5; कुमारो ममाप्यन्तिकमुपागच्छन्नन्तरा त्वदीयेनान्त- पालेन अवस्कन्द्य गृहीतः M.1, अन्तरा पतिते पिण्डे सन्देहे वा पुनर्हरेत् Y.2.17. (d) In the neighbourhood, near, at hand; approaching, resembling; न द्रक्ष्यामः पुनर्जातु धार्मिकं राममन्तरा Rām. approaching or resembling Rāma. (e) Nearly, almost. f) In the mean time; नाद्याच्चैव तथान्तरा Ms.2. 56; Y.3.2. (g) At intravals, here and there; now and then, for sometime, now-now (when repeated); अन्तरा पितृसक्तमन्तरा मातृसंबद्धमन्तरा शुकनासमयं कुर्वन्नालापम् K.118; अन्तरान्तरा निपतित here and there, at intervals; 121,127; प्रजानुरागहेतोश्चान्तरान्तरा दर्शनं ददौ 58, Dk.49.

-2 (Used as a preposition with acc. P.II,3.4.) (a) Between; पञ्चालास्त इमे...... कलिन्दतनयां त्रिस्रोतसं चान्तरा B. R.1. 86; यन्दतरा पितरं मातरं च Bṛi. Ār. Up.; ते (नामरूपे) यदन्तरा तद् ब्रह्म Ch. Up.; अन्तरा त्वां च मां च कमण्डलुः Mbh.; rarely with loc.; सुमन्त्रस्य बभूवात्मा चक्रयोरिव चान्तरा Rām.; पादयोः शकटं चक्रुरन्तरोरावुलूखलम् Rām. (b) Through; तिरस्कारिणमन्तरा ibid. (c) During; अन्तरा कथाम् S. D. (d) Without, except; न च प्रयोजनमन्तरा चाणक्यः स्वप्ने$पि चेष्टते Mu.3.

-Comp. -अंसः the space between the shoulders, breast; अथ ˚से अभिमृश्य जपति Śat. Br.

-˚गर्भिणीन्यायः a position simi- lar to the foetus which resides in the womb of a female; a topic within a topic; an अधिकरण within an अधिकरण (which is not a very desirable or acceptable situation in the explanation of a ग्रन्थ); तत्र एवमन्तरागर्भिणीन्यायो भवतीति अन्यथा सूत्रं वर्ण्यते । ŚB. on MS.1.3.62;9.3.2+3.

-भवदेहः -भवसत्त्वम् the soul or embodied soul existing between the two stages of death and birth (यो मरणजन- नयोरन्तराले स्थितः प्राणी सो$न्तराभवसत्त्वः).

-दिश् see अन्तरदिश्.

-भरः Ved. bringing into the midst or procuring स नः शक्रश्चिदा शकद् दानवाँ अन्तराभरः Rv.8.32.12.

-वेदिः -दी f.

1 a veranda resting on columns, porch, portico.

-2 a kind of wall जयश्रीरन्तरावेदिर्मत्तवारणयोरिव

-शृङ्गम् ind. between the horns.

अपञ्चीकृतम् A simple elementary substance not made of the five (पञ्च) gross elements; the five subtle elements; पञ्चप्राणमनोबुद्धिदशेन्द्रियसमन्वितम् । अपञ्चीकृतभूतोत्थं सूक्ष्माङ्गं भोगसाधनम् ॥ Vedānta. P.

अवकीर्णिन् a. [अवकीर्णमनेन इष्टा˚ इनि] Violating the vow or engagements of continence. m. (

-र्णी) A religious student who has committed an act of incon- tinence (such as sexual intercourse) against his vow of celibacy; अवकीर्णी भवेद् गत्वा ब्रह्मचारी तु योषितम् । गर्दभं पशुमालभ्य नैर्ऋतं स विशुध्यति ॥ Y.3.28; Ms.3.155,11. 118-9; ˚व्रतम् penance for an act of incontinence.

असह्य < curlytext>a.

1 Unbearable, insufferable, intoler- able; (ददर्श) तदपारमसह्यं च वानराणां महाबलम् Rām.6.26.7; R.18.25. नववैधव्यमसह्य- वेदनम् Ku.4.1.

-2 Impracticable, impossible (असह्यं द्रष्टुं = invisible).

-Comp. -पीड a. Causing intolerable pain; असह्यपीडं भगवन्नृणमन्त्यमवेहि मे R.1.71.</curlytext> </curly>

कवि a. [कु-इ Uṇ.4.138]

1 Omniscient; Mb.1.5. 27; कविं पुराणमनुशासितारम् Bg.8.9; Ms.4.24.

-2 Intel- ligent, clever, wise; कविर्मूकवदात्मानं स दृष्ट्या दर्शयेन्नृणाम् Bhāg.7.13,1.18.

-3 Thinking, thoughtful.

-4 Praiseworthy.

-विः 1 A wise man, a thinker, a sage; कवीनामुशना कविः Bg.1.37; Ms.7.49,2.151.

-2 A poet; तद् ब्रूहि रामचरितं आद्यः कविरसि U.2; मन्दः कवियशः- प्रार्थी R.1.3; इदं कविभ्यः पूर्वेभ्यो नमोवाकं प्रशास्महे U.1.1; Śi.2.86.

-3 An epithet of Śukra, the preceptor of the Asuras; कविरिव वृषपर्वणः K.56.

-4 Vālmīki, the first poet.

-5 Brahmā; Bhāg.5.18.6.

-6 The sun. -f. The bit of a bridle; see कविका.

-Comp. -ज्येष्ठः an epithet of Vālmīki, the first poet.

-पुत्रः an epithet of Śukra.

-राजः 1 a great poet; श्रीहर्षं कविराजराजिमुकुटालङ्कारहीरः सुतम् occurring in the last verse of every canto of Naiṣadha Charita.

-2 N. of a poet, author of a poem called राघवपाण्डवीय.

-रामायणः an epithet of Vālmīki.

-समयः convention of Poets.

घृणिन् a. Merciful, tender-hearted, kind; राजा घृणी ब्राह्मणः सर्वभक्षी स्त्री चावशा दृष्टमतिः सहायः (त्याज्या) Pt.1.424.

-2 Censorious, abusive.

-3 Bashfnl, shameful; कीर्तय- न्गुणमन्नानामघृणी च पुनः पुनः Mb.1.167.19. (Com. अघृणी = लज्जाहीनः).

जीर्ण p. p. [जॄ-क्त]

1 Old, ancient.

-2 Worn out, ruined, wasted, decayed, tattered (as clothes); वासांसि जीर्णानि यथा विहाय Bg.2.22; U.6.38; Māl.5.3.

-3 Digested; सुजीर्णमन्नं सुविचक्षणः सुतः H.1.22.

-र्णः 1 An old man.

-2 A tree.

-3 Cumin-seed.

-णा Large cumin- seed.

-र्णम् 1 Benzoin.

-2 Old age, decrepitude.

-Comp. -उद्धारः 'renewing the old', repairs, especially of a temple or any charitable or religious institution.

-उद्यानम् ruined or neglected garden.

-ज्वरः lingering fever.

-पर्णः the Kadamba tree.

-वज्रम् a particular gem (वैक्रान्त).

-वस्त्र a. wearing old clothes.

-वाटिका a ruined house.

जॄ I. 1, 4, 9 P., 1 U. (जरति, जीर्यति, जृणाति, जारयति- ते, जजार, जारयामास, अजरत्, अजारीत्, अजीजरत्, जरि-री-तुम्, जीर्ण or जारित)

1 To grow old, wear out, wither away, decay; जीर्यन्ते जीर्यतः केशा दन्ता जीर्यन्ति जीर्यतः । जीर्यतश्चक्षुषी श्रोत्रे तृष्णैका तरुणायते Pt.5.16; Bk.9.41.

-2 To perish, be consumed (fig. also); अजारीदिव च प्रज्ञा बलं शोकात्तथा$- जरत् Bk.6.3; जेरुराशा दशास्यस्य 14.112.

-3 To be dissolved or digested; जीर्णमन्नं प्रशंसीयात् Chāṇ.79; उदरे चाजरन्नन्ये Bk.15.15.

-4 To break up or fall to pieces. -Caus. (ज-जा-रयति)

1 To make old, wear out, consume.

-2 To cause to be digested; to digest. -II.

1 Ā. (जरते) Ved.

1 To move, approach, come near.

-3 To crackle (as fire).

-3 To roar.

-4 To call out to, invoke, praise.

तपन a. [तप्-ल्यु]

1 Warming, heating, burning, shining &c.

-2 Causing distress, paining; ब्रह्मद्विषस्तपनो मनुमीरसि Rv.2.23.4.

-3 The sun; प्रतापात्तपनो यथा R. 4.12; ललाटंतपस्तपति तपनः U.6; Māl.1.

-4 The hot season.

-5 The sun-stone.

-6 N. of a hell; Ms.4.89.

-7 An epithet of Śiva.

-8 The Arka plant.

-9 N. of Agastya.

-नम् 1 Heat, burning.

-2 Paining, grieving.

-3 Mental agony, anguish.

-Comp. -अंशुः, -करः, -दीधितिः 1 the sun.

-2 a sun-beam.

-आत्मजः, -तनयः an epithet (1) of Yama. (2) of Karṇa. (3) of Sugrīva.

-आत्मजा, -तनया an epithet of the Yamunā and of the Godāvarī.

-इष्टम् copper.

-उपलः, -मणिः the sun- stone; निर्वाणमनु निर्वाति तपनं तपनोपलः Rāj. T.3.296.

-च्छदः the sun-flower.

-द्युतिः f.

1 the heat of the sun; Śi.1.42.

-2 the sun-shine.

परिणम् 1 U.

1 To stoop, bend down (as an elephant to strike with his tusks); विष्के नागः पर्यणंसीत् स्व एव Śi.18.27.

-2 To bend or bow down, be inclined; लज्जापरिणतैः (वदनकमलैः) Bh.1.4.

-3 To be changed or transformed into, assume the form of (with instr.); लताभावेन परिणतमस्या रूपम् V.4;4.28; क्षीरं जलं वा स्वयमेव दधिहिमभावेन परिणमते Ś. B.; स्रोतोमूर्त्या भुवि परिणतां रन्तिदेवस्य कीर्तिम् Me.47.

-4 To result; happen; सर्वं विपरीतं परिणमति Mk.1.

-5 To be developed or matured, be ripe; छन्नोपान्तः परिणतफलद्योतिभिः काननाम्रैः Me.18; शाखाभृतां परि- णमन्ति न पल्लवानि Ki.5.37; M.3.8; परिणतदलशाखाः (वृक्षाः) Ṛs.1.26; Mv.1.12; see परिणत below.

-6 To be advanced (in age), grow old, be aged, decay; परिणत- शरच्चन्द्रिकासु क्षपासु Me.112; so जरापरिणत &c.

-7 To set, decline in the west (as the sun); अनेन समयेन परिणतो दिवसः K.47.

-8 To be digested; ग्रस्तं परिणमेच्च यत् Mb.

-9 To be cooked or roasted; निष्टापस्विद्यदस्थ्नः क्वथनपरिणम- न्मेदसः प्रेतकायान् Māl.5.17.

-1 To elapse (as time). -Caus.

1 To make ripe, mature, develop, perfect.

-2 To pass (as the night); परिणाम्य निशां तत्र Rām. 3.8.1; तत्र काकसहस्राणि तां निशां पर्यणामयन् Mb.1.1.36.

-3 To stoop, bend oneself down.

प्रमाणम् 1 A measure in general (of length, breadth &c.); न प्रमाणेन नोत्साहात् सत्त्वस्थो भव पाण्डव Mb.3.33.63. ('प्रमाणं नित्यमर्यादासंघवादिप्रमादिषु' Viśva.); Mb.1.222. 31; दृष्टो हि वृण्वन् कलभप्रमाणो$प्याशाः पुरोवातमवाप्य मेघः R.18. 38.

-2 Size, extent, magnitude.

-3 Scale, standard; पृथिव्यां स्वामिभक्तानां प्रमाणे परमे स्थितः Mu.2.21.

-4 Limit, quantity; वञ्चयित्वा तु राजानं न प्रमाणे$वतिष्ठसि Rām.2.37. 22.

-5 Testimony, evidence, proof.

-6 Authority, warrant; one who judges or decides, one whose word is an authority; श्रुत्वा देवः प्रमाणम् Pt.1 'having heard this your Majesty will decide (what to do)'; आर्यमिश्राः प्रमाणम् M.1; Mu.1.1; सतां हि संदेहपदेषु वस्तुषु प्रमाणमन्तः- करणप्रवृत्तयः Ś.1.22; व्याकरणे पाणिनिः प्रमाणम्; Ms.2.13; Pt.1.24; sometimes in pl.; वेदाः प्रमाणाः.

-7 A true or certain knowledge, accurate conception or notion.

-8 A mode of proof, a means of arriving at correct knowledge; (the Naiyāyikas recognize only four kinds; प्रत्यक्ष, अनुमान, उपमान and शब्द, the Vedāntins and Mīmāṁsakas add two more, अनुपलब्धि and अर्थापत्ति; while the Sāṅkhyas admit प्रत्यक्ष, अनुमान and शब्द only; cf. अमुभव also.).

-9 Principal, capital.

-1 Unity.

-11 Scrip- ture, sacred authority.

-12 Cause, reason.

-13 Rule, sanction, precept.

-14 The first term in a rule of three.

-15 An epithet of Viṣṇu.

-16 Freedom from apprehension.

-17 The prosodial lengh of a vowel.

-18 An eternal matter; L. D. B.

-19 (In music) A measure (such as द्रुत, मध्य, विलम्बित); Rām.1.4.8.

-2 The measure of a square.

-णः, -णी A rule, standard, authority.

-Comp. -अधिक a. more than ordinary, inordinate, excessive; श्वासः प्रमाणाधिकः Ś.1.29.

-अनुरूप a. corresponding to physical strength.

-अन्तरम् another mode of proof.

-अभावः absence of authority.

-कुशल, -प्रवीण a. skilful in arguing.

-कोटिः the point in an argument which is regarded as actual proof.

-ज्ञ a. knowing the modes of proof, (as a logician). (

-ज्ञः) an epithet of Śiva.

-दृष्ट a. sanctioned by authority.

-पत्रम् a written warrant.

-पथः the way of proof.

-पुरुषः an arbitrator, a judge, an umpire.

-वाधितार्थकः a kind of Tarka in Nyāyasāstra.

-भूत (˚णीभूत) a. authoritative. (

-तः) an epithet of Śiva.

-राशिः the quantity of the first term in a rule of three sums.

-वचनम्, -वाक्यम् an authoritative statement.

-शास्त्रम् 1 scripture.

-2 the science of logic.

-सूत्रम् a measuring cord.

-स्थ a.

1 of normal size.

-2 unperturbed.

प्रवृत्तिः f.

1 Continued advance.

-2 Rise, origin, source, flow (of words &c.); प्रवृत्तिरासीच्छब्दानां चरितार्था चतुष्टयी Ku.2.17.

-3 Appearance, manifestation; कुसुमप्रवृत्तिसमये Ś.4.9. (v. l.); R.11.43;14.39;15.4.

-4 Advent, setting in, commencement; आकालिकीं वीक्ष्य मधुप्रवृत्तिम् Ku.3.34.

-5 Application or addiction to, tendency, inclination, predilection, propensity; न हि प्रजानामि तव प्रवृत्तिम् Bg.11.31; सतां हि संदेहपदेषु वस्तुषु प्रमाणमन्तःकरणप्रवृत्तयः Ś.1.22.

-6 Conduct, behaviour; त्वां प्रत्यकस्मात् कलुषप्रवृत्तौ R.14.73.

-7 Employment, oc- cupation, activity; विदितं वो यथा स्वार्था न मे काश्चित् प्रवृत्तयः Ku.6.26.

-8 Use, employment, currency (as of a word).

-9 Continued effort, perseverance.

-1 Signi- fication, sense, acceptation (of a word).

-11 Continu- ance, permanence, prevalence.

-12 Active life, taking an active part in worldly affairs (opp. निवृत्ति); प्रवृत्तिः कुत्र कर्तव्या जीवितव्यं कथं नु वा H.

-13 News, tidings, intelligence; ततः प्रवृत्तिः सीतायाः Mb.3.148.5; प्रवृत्तिसाराः खलु मादृशां गिरः Ki.1.25; जीमूतेन स्वकुशलमयी हारयिष्यन् प्रवृत्तिम् Me.4; V.4.2.

-14 Applicability or validity of a rule.

-15 Fate, destiny, luck.

-16 Cognition, direct perception or apprehension.

-17 Rutting juice, or ichor exuding from the temples of an elephant in rut.

-18 N. of the city of उज्जयिनी q. v.

-19 (In Arith.) The multiplier.

-Comp. -ज्ञः a spy, secret emissary or agent.

-निमित्तम् a reason for the use of any term in a particular signification.

-पराङ्मुख a. averse to giving news; मयि च विधुरे भावः कान्ताप्रवृत्तिपराङ्मुखः V.4.2.

-पुरुषः a news agent; प्रवृत्तिपुरुषाः कथयन्ति Pañch.

-प्रत्ययः conception of the things relating to the external world.

-मार्गः active or worldly life, attachment to the busi- ness and pleasure of the world.

-लेखः a writ of guid- ance; प्रावृत्तिकश्च प्रतिलेख एव Kau. A.2.1.28.

-विज्ञानम् cognition of the things belonging to the external world.