उपम

रूपक a. [रूप्-ण्वुल्] Bodily, corporeal.

-2 Figurative (as words &c.).

-कः A particular coin, a rupee.

-कम् 1 Form, figure, shape (at the end of comp.).

-2 Any manifestation or representation.

-3 A sign, feature.

-4 A kind, species.

-5 A statue; चित्रतत्तदनुकार्यविभ्रमाधाय्य- नेकविधिरूपरूपकम् N.18.12; द्वारशाखोपशोभारूपकमात्रम् Ks.

-6 A drama, play, a dramatic composition; (one of the two main subdivisions of dramatic compositions; it is divided into ten classes; there are eighteen minor divisions of it called उपरूपक); दृश्यं तत्राभिनेयं तद्रूपारोपात्तु रूपकम् S. D.272-3; also नाटकमथ प्रकरणं भाणव्यायोगसमव- कारडिमाः । ईहामृगाङ्कवीथ्यः प्रहसनमिति रूपकाणि दश S. D.; उच्चैरुच्च- रितपदां पपाठ नान्दीं प्रारम्भे द्रुतमययानरूपकस्य Śiva B.24.68.

-7 (In Rhet.) A figure of speech corresponding to the English metaphor, in which the upameya is represented as being identical with the upamāna; तद्रूपकमभेदो य उपमानोपमेययोः K. P.1 (see ad loc. for details).

-8 A kind of weight (= the gunjas).

-Comp. -तालः a particular time in music.

-नृत्यम् a kind of dance.

-रूपकम् a particular kind of रूपक.

-शब्दः a figurative or metaphorical expression.

वसु a. Sweet.

-2 Dry.

-3 Ved. Wealthy, rich.

-4 Ved. Good. -n. [वस्-उन् Uṇ.1.1]

1 Wealth, riches; स्वयं प्रदुग्धे$स्य गुणैरुपस्नुता वसूपमानस्य वसूनि मेदिनी Ki.1.18; R.8.31; 9.6 वस्वीशाद् वसुनिकरं (लब्ध्वा) धृतानुरागा Rām. ch.7.58.

-2 A jewel, gem.

-3 Gold.

-4 Water; वसु काल उपादत्ते काले चायं विमुञ्चति Bhāg.4.16.6.

-5 A thing, sub- stance; त्रात्वार्थितो जगति पुत्रपदं च लेभे दुग्धा वसूनि वसुधा सकलानि येन Bhāg.2.7.9; Mb.12.98.2.

-6 A kind of salt.

-7 A medicinal root (वृद्धि).

-8 A yellow kind of kidney-bean.

-9 The ghee (घृत); विधिना वेददृष्टेन वसोर्धारा- मिवाध्वरे Mb.13.2.35. -m.

1 N. of a class of deities (usually pl. in this sense); सेयं भूरिवसोर्वसोरिव सुता मृत्यो- र्मुखे वर्तते Māl 5.24; Ki.1.18; (the Vasus are eight in number:-- 1 आप, 2 ध्रुव, 3 सोम, 4 धर or धव, 5 अनिल, 6 अनल, 7 प्रत्यूष, and 8 प्रभास; sometimes अह is substituted for आप; धरो ध्रुवश्च सोमश्च अहश्चैवानिलो$नलः । प्रत्यूषश्च प्रभासश्च वसवो$ष्टाविति स्मृताः).

-2 The number 'eight'.

-3 N. of Kubera.

-4 Of Śiva.

-5 Of Agni.

-6 A tree.

-7 A lake, pond.

-8 A rein.

-9 The tie of a yoke.

-1 A halter.

-11 A ray of light; निरकाशयद्रविमपेतवसुं वियदालयादपरदिग्गणिका Śi.9.1; शिथिलवसुमगाधे मग्नमापत् पयोधौ Ki.1.46 (in both cases वसु means 'wealth' also).

-12 The sun.

-13 The distance from the elbow to the closed fist. -f.

1 A ray of light.

-2 Light, radiance.

-3 A medicinal root (वृद्धि).

-Comp. -उत्तमः N. of Bhīṣma; तान् समेतान् महाभागानुपलभ्य वसूत्तमः । पूजयामास...... Bhāg.1.9.9.

-उपमः Natron (Mar. सज्जीखार).

-ओ (औ) कसारा 1 N. of Amarāvatī, the city of Indra.

-2 of Alakā, the city of Kubera; 'वस्वौकसारा श्रीदस्य शक्रस्य नलिनी पुरी' इति हरिः; वस्वौकसारां नलिनीमतीत्यैवोत्तरान् कुरून् Rām.2.94.26; व्यक्तं वस्वोकसारेयम् Mb.7.67.16. (com. वस्वोकसारा सलोप आर्षः । कनकमयानि ओकांसि सारो यस्याः सा तथा).

-3 of a river attached to Amarāvatī and Alakā.

-कीटः, -कृमिः a beggar.

-ता, -तातिः f. Ved. wealth.

-दा the earth.

-देवः N. of the father of Kṛiṣṇa and son of Sūra, a descendant of Yadu. ˚भूः, -सुतः &c. epithets of Kṛiṣṇa.

-देवता, -देव्या the asterism called Dhaniṣṭhā.

-देव्या the ninth day of a lunar fortnight.

-द्रुमः the Udumbara tree.

-धर्मिका crystal.

-धा 1 the earth; वसुधेयमवेक्ष्यतां त्वया R.8.83; पुरा सप्तद्वीपां जयति वसुधामप्रतिरथः Ś.7.35;1.25.

-2 the heaven; धरान् धरित्रीं वसुधां भर्तुस्तिष्ठाम्यनन्तरम् Mb. 13.93.1 (com. वसून् देवान् धत्ते इति व्युत्पत्त्या वसुधां दिवम्).

-3 the ground; वसुधालिङ्गनधूसरस्तनी Ku.4.4. ˚अधिपः a king. ˚धरः a mountain; वसुधाधरकन्दराभिसर्पी प्रतिशब्दो$पि हरेर्भिनत्ति नागान् V.1.18. ˚नगरम् the capital of Varuṇa.

-धारा, -भारा the capital of Kubera. [वसोर्धारा

1 a stream of ghee prepared for Vasus; कुड्यलग्नां वसोर्धारां सप्त वारान् घृतेन तु । कारयेत् प़ञ्च वारान् वा नातिनीचां न चोच्छ्रिताम् Chhandogapaddhati.

-2 N. of a vessel for pouring ghee into fire; त्वया द्वादशवर्षाणि वसोर्धाराहुतं हविः Mb.1.223.72.

-3 N. of the heavenly Ganges (मन्दाकिनी); Mb.13.8.5.].

-धारिणी the earth.

-पालः a king.

-प्रभा one of the seven tongues of fire.

-प्राणः an epithet of Agni.

-भम् the constellation धनिष्ठा.

-रण्व a. delighted with wealth; वसुरण्वो विभुरसि Mahānār.17.15.

-रेतस् m. fire; संप्राप्तो यत्र सांनिध्यं सदासीद् वसुरेतसः Rām.7.31.7; Mb.1.13.3.

-रोचिस् m.

1 sacrifice; religious ceremony.

-2 Fire.

-व्रतम् a kind of penance (eating only ground rice for twelve days).

-श्रेष्ठम् 1 wrought gold.

-2 silver.

-षेणः N. of Karṇa; वसुवर्मधरं दृष्ट्वा तं बालं हेमकुण्डलम् । नामास्य वसुषेणेति ततश्चक्रुर्द्विजातयः ॥ Mb.3.39.13-14.

-स्थली N. of the city of Kubera.

वस्तु n. [वस्-तुन् Uṇ.1.71]

1 A really existing thing, the real, a reality; वस्तुन्यवस्त्वारोपो$ज्ञानम्

-2 A thing in general, an object, article, substance, matter; अथवा मृदु वस्तु हिंसितुं मृदुनैवारभते कृतान्तकः R.8.45; किं वस्तु विद्वन् गुरवे प्रदेयम् 5.18;3.5; वस्तुनीष्टे$प्यनादरः S. D.

-3 Wealth, property, possessions.

-4 Essence, nature, natural or essential property.

-5 Stuff (of which a thing in made), materials, ingredients (fig. also); आकृतिप्रत्ययादेवैनामनूनवस्तुकां संभावयामि M.1.

-6 The plot (of a drama), the subjet-matter of any poetic compo- sition; कालिदासग्रथितवस्तुना नवेनाभिज्ञानशकुन्तलाख्येन नाटकेनोप- स्थातव्यमस्माभिः Ś.1; अथवा सद्वस्तुपुरुषबहुमानात् V.1.2; आशीर्नमस्क्रियावस्तुनिर्देशो वापि तन्मुखम् S. D.6; Ve.1; Rām.1.3.1.

-7 The pith of a thing.

-8 A plan, design.

-9 (In music) A kind of composition. -f. Ved. A day (?)

-Comp. -अभावः 1 absence of reality.

-2 loss of property or possessions.

-उत्थापनम् the produc- tion of any incident in a drama by means of magic, conjuration; see S. D.42.

-उपमा a variety of Upamā according to Daṇḍin who thus illustrates it:-- राजीवमिव ते वक्त्रं नेत्रे नीलोत्पले इव । इयं प्रतीयमानैकधर्मा वस्तूपमैव सा ॥ Kāv.2.16; (it is a case of Upamā where the साधारण- धर्म or common quality is omitted).

-उपहित a. applied to a proper object, bestowed on a proper material; क्रिया हि वस्तूपहिता प्रसीदति R.3.29.

-कृत a. practised, cherished; Buddh.

-कोशः N. of a dictionary.

-क्षणात् ind. at the right moment.

-जातम् the aggregate of things.

-तन्त्र a. objective.

-निर्देशः table of contents, register.

-पतित a. being real.

-पुरषः the hero (नायक); सद्वस्तुपुरुषबहुमानात् V.1.2.

-बलम् the power of things.

-भावः reality, truth.

-भूत a. substantial.

-मात्रम् the mere outline or skeleton of any subject (to be after- wards developed).

-रचना style, arrangement of matter.

-विनिमयः barter.

-विवर्तः (in phil.) the developing of the one real essence.

-वृत्तम् 1 the real matter, fact.

-2 a beautiful creature.

-शक्तितस् ind. through the force of circumstances.

-शासनम् a genuine edict.

-शून्य a. unreal.

-स्थितिः reality.

वाक्यम् [वच्-ण्यत् चस्य कः]

1 Speech, words, a sentence, saying, what is spoken; शृणु मे वाक्यम् 'hear my words', 'hear me'; वाक्ये न संतिष्ठते 'does not obey'; संक्षिप्तस्याप्यतो$स्यैव वाक्यस्यार्थगरीयसः Śi.1.2.24.

-2 A sen- tence, period (complete utterance of a thought); वाक्यं स्याद्योग्यताकाङ्क्षासत्तियुक्तः पदोच्चयः S. D.6; पदसमूहो वाक्यम् Tarka K.; श्रौत्यार्थी च भवेद्वाक्ये समासे तद्धिते तथा K. P.1.

-3 An argument or syllogism (in logic).

-4 A precept, rule, an aphorism.

-5 (In astr.) The solar process for all astronomical computations.

-6 An assertion, statement.

-7 Command.

-8 (In law) Declaration, legal evidence.

-9 Betrothment.

-Comp. -आडम्बरः bombastic language.

-अर्थः 1 the meaning of a sentence.

-2 (in Mīmāṁsā) the sense of a sente- nce derived on the strength of वाक्यप्रमाण as distin- guished from श्रुति, लिङ्ग and other प्रमाणs. This is weaker than and hence sublated by the श्रुत्यर्थ or श्रुति; यत्र श्रुत्यर्थो न संभवति तत्र वाक्यार्थो गृह्यते ŚB. on MS. 6.2.14. वाक्यार्थः श्रुत्या बाध्यते ŚB. on MS.6.2.14. According to Mīmāṁsā view the अर्थs of पदs are सामान्य and when these form a sentence to yield the वाक्यार्थ, they get restricted or modified. Hence वाक्यार्थ means the पदार्थs modified or restricted; सामान्येनाभिप्रवृत्तानां पदार्थानां यद्विशेषे$वस्थानं स वाक्यार्थः ŚB. on MS.3.1.12. ˚उपमा a variety of Upamā according to Daṇḍin; वाक्यार्थेनैव वाक्यार्थः को$पि यद्युपमीयते । एकानेकेवशब्दत्वात् सा वाक्यार्थोपमा द्विधा ॥ Kāv.2.43.

-आलापः conversation, discourse.

-उपचारः speaking; Rām.

-खण्डनम् refutation of an assertion or argu- ment.

-ग्रहः paralysis of speech.

-पदम् a word in a sentence.

-पदीयम् N. of a work attributed to Bhartri- hari.

-पद्धतिः f. the manner of composing sentences, diction, style.

-परिसमाप्तिः f. Completion of a sentence (i. e. the application of the sense expressed by a sentence). This occurs in two ways; (i) the sense of the sentence as a whole may be predicated of the things or persons mentioned in the उद्देशपद severally; or (ii) it may be predicated of them all combined together. The former is known as प्रत्येकं वाक्यपरिसमाप्तिः and is illustrated by देवदत्तयज्ञदत्तविष्णुमित्रा भोज्यन्ताम्; while the latter is known as समुदाये वाक्यपरिसमाप्तिः and illustr- ated by गर्गाः शतं दण्ड्यन्ताम्; see ŚB. on MS.3.1.12.

-प्रबन्धः 1 a treatise, connected composition.

-2 the flow of sentences.

-प्रयोगः employed of speech, use of language.

-भेदः a different assertion, a divergent statement; संदिग्धे तु व्यवायाद् वाक्यभेदः स्यात् MS.3.1.21; वाक्यभेदान् बहूनगमत् Mu.2.

-रचना, -विन्यासः arrange- ment of words in a sentence, syntax.

-विलेखः An officer in charge of writing of accounts, orders etc. ततो वाक्यविलेखाख्यैर्दत्तोपन्तैः स्वशक्तितः Parṇāl.4.55.

-विशारद a. eloquent, skilled in speech.

-शेषः 1 the remainder of a speech, an unfinished or incomplete sentence; सदोषावकाश इव ते वाक्यशेषः V.3.

-2 an elliptical sentence.

-सारथिः Spokesman.

-स्थ a. Obsequious; attentive.

विक्रिया 1 Change, modification, alteration; श्मश्रु- प्रवृद्धिजनिताननविक्रियान् R.13.71;1.17.

-2 Agitation, excitement, perturbation, excitement of passion; अथ तेन निगृह्य विक्रियामभिशप्तः फलमेतदन्वभूत् Ku.4.41;3.34.

-3 Anger, wrath, displeasure; साधोः प्रकोपितस्यापि मनो नायाति विक्रियाम् Subhāṣ; लिङ्गैर्मुदः संवृतविक्रियास्ते R.7.3; किमकारणमस्मासु गतवानसि विक्रियाम् Bm.1.911.

-4 Reverse, evil; विक्रियायै न कल्पन्ते संबन्धाः सदनुष्ठिताः Ku.6.29 (विक्रियायै = वैकल्योत्पादनाय Malli.)

-5 Knitting, contraction (of the eyebrows); भ्रूविक्रियायां विरतप्रसंगैः Ku.3.47.

-6 Any sudden movement, as in रोमविक्रिया V.1.12 'thrill'.

-7 A sudden affection or seizure, disease.

-8 Violation, vitiation (of the proper duties); इत्याप्त- वचनाद्रामो विनेष्यन् वर्णविक्रियाम् R.15.48.

-9 A preparation or dish of rice &c.

-1 Injury, harm.

-11 Extinction (of a lamp).

-Comp. -उपमा a kind of Upamā men- tioned by Daṇḍin; see चन्द्रबिम्बादिवोत्कीर्णं पद्मगर्भादिवोद्धृतम् । तव तन्वङ्गि वदनमित्यसौ विक्रियोपमा ॥ Kāv.2.41.

विधर्म a.

1 Wrong, unjust, unlawful.

-र्मः 1 Wrong, injustice.

-2 An irreligious or unjust action done with a good intention; विधर्मः परधर्मश्च आभास उपमा छलः । अधर्म- शाखाः पञ्चेमः धर्मज्ञो$धर्मवत् त्यजेत् ॥ Bhāg.7.15.12.

विपर्यासः 1 Change; कथं नाम विपर्यासाद्धुन्धुमारत्वमागतः Mb.3.21.6.; contrariety, reverse; विपर्यासं यातो घनविरल- भावः क्षितिरुहाम् U.2.27.

-2 Adverseness, unfavourable- ness; as in दैवविपर्यासात्.

-3 Interchange, exchange; प्रवहणविपर्यासेनागता Mk.8.

-4 An error, a mistake.

-5 Expiration, lapse (of time).

-6 Deterioration, death.

-Comp. -उपमा an inverted comparison.

विरोधः 1 Opposition, obstruction, impediment.

-2 Blockade, siege, investment.

-3 Restraint, check.

-4 Inconsistency, incongruity, contradiction; विरोधो न विद्यते ब्रह्माद्वितीयमेव सत्यम् । (-त्रिपाद्विभूतिमहानारायणोपनिषत् 4.2.)

-5 Antithesis, contrast.

-6 Enmity, hostility; विरोधो विश्रान्तः U.6.11; Pt.1.332; R.1.13.

-7 A quarrel, disagreement.

-8 A calamity, misfortune.

-9 (In Rhet.) An apparent incongruity which is merely verbal and is explained away by properly construing the passage; it consists in representing objects as antithetical to one another though in the nature of things they are not so; representing things as being together though really they cannot be together; (this figure is largely used by Bāṇa and Subandhu; पुष्पवत्यपि पवित्रा, कृष्णो$प्यसुदर्शनः, भरतो$पि शत्रुघ्नः being familiar instan- ces;) it is thus defined by Mammaṭa:-- विरोधः सो$विरोधे- $पि विरुद्धत्वेन यद्वचः K. P.1; this figure is also called विरोधाभास).

-Comp. -उक्तिः f.,

-वचनम् contradiction, opposition.

-उपमा (in Rhet.) a comparison founded on opposition; शतपत्रं शरच्चन्द्रस्त्वदाननमिति त्रयम् । परस्परविरोधीति सा विरोधोपमा मता ॥ Kāv.2.33.

-कारिन् a. fomenting quarrels.

-कृत् a. opposing. (-m.) an enemy.

-परिहारः reconciliation; Kull. on Ms.7.152.