इदम्तृतीय

भाङ्ग a. (

-ङ्गी f.) [भङ्गाया इदम् अण्] Made of hemp, hempen.

मारुत a. (

-ती f.) [मरुतः इदम् अण्]

1 Relating to or arising from the Maruts; व्रतमेतद्धि मारुतम् Ms.9.36.

-2 Relating to wind, aerial, windy.

-तः 1 Wind; स कीचकैर्मारुतपूर्णरन्ध्रैः R.2.12,34;4.55; Ms.4.122.

-2 The god of wind, the deity presiding over wind; मनोजवं मारुततुल्यवेगम् Rām-rakṣā.33.

-3 Breathing.

-4 Vital air, one of the three essential humours of the body; प्रविश्य सर्वभूतानि यथा चरति मारुतः Ms.9.36.

-5 The trunk of an elephant.

-6 Ved. A son of the Maruts.

-7 N. of Viṣṇu.

-8 Of Rudra.

-ती 1 The north-west quarter.

-2 The daughter of the Maruts or gods; उतथ्यस्य च भार्यायां ममतायां महातपाः । मारुत्यां जनयामास भरद्वाजं बृहस्पतिः ॥ Bu. Ch.4.74; cf. Viṣṇu P.4 19.5.

-तम् The lunar mansion called Svāti.

-Comp. -अयनम् a (round) window; केलीमन्दिरमारुतायनमुखे विन्यस्तवक्त्राम्बुजा Bv.2.57.

-अशनः a snake.

-आत्मजः, -सुतः, -सूनुः 1 epithets of Hanumat.

-2 of Bhīma.

-व्रतम् 'penetra- ting everywhere', one of the duties of a king (who is able to penetrate everywhere by means of spies); cf. प्रविश्य सर्वभूतानि यथा चरति मारुतः । तथा चरैः प्रवेष्टव्यं व्रतमेतद्धि मारुतम् ॥ Ms.9.36.

माहिष a. (

-षी f.) [महिष्या इदम् अण्] Coming or derived from a buffalo or a buffalo-cow; as माहिषं दधि.

-षम् The female apartment.

यद् pron. a. (Nom. sing. m. यः, f. या, n. यत्-द्) The relative pronoun corresponding 'who', 'which' or 'what' in English. (a) Its proper correlative is तद्; यस्य बुद्धिर्बलं तस्य; but sometimes इदम्, अदस्, एतद्, takethe place of तद्; sometimes the relative is used alone, its antecedent being supplied from the context. Not unfre- quently two relatives are used in the same sentence; या यस्य युज्यते भूमिका तां खलु भावेन तथैव सर्वे वर्ग्याःपाठिताः Māl.1; यदेव रोचते यस्मै भवेत् तत् तस्य सुन्दरम्. (b) When repeated, the relative pronoun has the sense of 'totality, and may be translated by 'whoever', 'whatever', in which case the correlative pronoun is generally repeated; यो यः शस्त्रं बिभर्ति स्वभुजगुरुबलः पाण्डवीनां चमूनां... क्रोधान्धस्तस्य तस्य स्वयमिह जगतामन्तकस्यान्तको$हम् Ve.3.3; क्रियते यद् यदेषा कथयति U.1; यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतो मा ब्रूहि दीनं वचः Bh.2.51. When joined with the interrogative pronoun or its derivatives with or without the particles चिद्, चन, वा, or अपि, it expresses the sense of 'whatever', 'any whatsoever,', 'any'; सूतो वा सूतपुत्रो वा यो वा को वा भवाम्यहम् Ve.3.33; येन केन प्रकारेण anyhow, somehow or other; यत्र कुत्रापि, यो वा को वा, यः कश्चन &c.; यत् किंचिदेतद् 'this is a mere trifle'; यानि कानि च मित्राणि &c. -ind. As an indeclinable यद् is frequently used

1 to introduce a direct or subordinate assertion with or without इति at the end; सत्यो$यं जनप्रवादो यत् संपत् संपदमनुबध्नातीति K.73; तस्य कदाचिच्चिन्ता समुत्पन्ना यदर्थोत्पत्त्युपायाश्चिन्तनीयाः कर्तव्याश्च Pt.1. or

-2 in the sense of 'because', 'since'; प्रियमा- चरितं लते त्वया मे... यदियं पुनरप्यपाङ्गनेत्रा परिवृत्तार्धमुखी मयाद्य दृष्टा V.1.17; or किं शेषस्य भरव्यथा न वपुषि क्ष्मां न क्षिपत्येष यत् Mu.2.18; R.1.27,87; in this sense यद् is often followed by तद् or ततः as its correlative; see यत् प्रीति- मद्भिर्वदनैः स्वसाम्यात्...... ततस्तदीयाधरयावयोगात्... N.22.46.

-Comp. -अपि ind. although, though; वक्रः पन्था यदपि भवतः Me.27.

-अर्थम्, -अर्थे ind.

1 for which, where- fore, why, on which account; श्रूयतां यदर्थमस्मि हरिणा भवत्सकाशं प्रेषितः Ś.6; Ku.5.52.

-2 since, because; नूनं दैवं न शक्यं हि पुरुषेणातिवर्तितुम् । यदर्थं यत्नवानेव न लभे विप्रतां विभो ॥ Mb.

-अवधि ind. since which time.

-आत्मक a. having which essence or existence.

-कारणम्, -कारणात् ind.

1 wherefore, on which account.

-2 since, because.

-कृते ind. wherefore, why, for which person or thing.

-भविष्यः a fatalist (one who says 'what will be will be'); यद्भविष्यो विनष्यति Pt.1.318.

-वद a. talking any- thing.

-वा ind. or else, whether; नैतद्विद्मः कतरन्नो गरीयो यद्वा जयेम यदि वा नो जयेयुः Bg.2.6; (often used by commenta- tors in suggesting an alternative meaning).

-वृत्तम् an adventure.

-सत्यम् ind. to be sure, to speak the truth, truly, forsooth; अमङ्गलाशंसया वो वचनस्य यत् सत्यं कम्पितमिव मे हृदयम् Ve.1; Mu.1; Mk.4.

राक्षस a. (

-सी f.) [रक्षस इदम् अण्] Belonging to or like an evil spirit, demoniacal, partaking of a demon's nature; मुनयो राक्षसीमाहुर्वाचमुन्मत्तदृप्तयोः U.5.3; ततस्तद्राक्षसं सैन्यम् Rām.3.22.17; राक्षसीमासुरीं चैव प्रकृतिं मोहिनीं श्रिताः Bg.9.12.

-सः 1 A demon, an evil spirit, a goblin, fiend, imp.

-2 One of the eight forms of marriage in Hindu Law, in which a girl is forcibly seized and carri- ed away after the defeat or destruction of her relatives in battle; हत्वा छित्त्वा च भित्त्वा च क्रोशन्तीं रुदतीं गृहात् । प्रसह्य कन्याहरणं राक्षसो विधिरुच्यते ॥ Ms.3.33; राक्षसो युद्धहरणात् Y.1.61. (Kṛiṣṇa carried away Rukmiṇī in this manner.)

-3 One of the astronomical Yogas.

-4 N. of a minister of Nanda, an important character in the Mudrārākṣasa.

-5 A king of the Rākṣasas.

-6 N. of the 3th Muhūrta.

-7 N. of a संवत्सर.

-सी 1 A female demon.

-2 Laṅkā or Ceylon.

-3 Night.

-4 A larger tooth, tusk.

-Comp. -इन्द्रः N. of Rāvaṇa.

-ग्रहः N. of a particular insanity or seizure.

-घ्नः N. of Rāma.

राजत a. (

-ती f.) [रजत इदम् अण्] Silvery, made of silver; लीलां दधौ राजतगण्डशैलः Śi.4.13.

-तम् Silver.

वैद्युत a. (

-ती f.) [विद्युत इदम् अण्] Belonging to or proceeding from lightning, electric; वृक्षस्य वैद्युत इवाग्नि- रुपस्थितो$यम् V.5.16; U.5.13.

-तम् The fire or lustre of lightning; पिशङ्गवासा वनमालया बभौ घनो यथार्कोडुपचापवैद्युतैः Bhāg.1.11.27;1.36.33.

-Comp. -अग्निः, -अनलः, -वह्निः the fire of lightning.

वैवर्ण्यम् [विवर्णस्य भावः ष्यञ्]

1 Change of colour or complexion, paleness; इदमाकर्ण्य वैवर्ण्याक्रान्तवक्त्रः Dk.2.5.

-2 Difference, diversity.

-3 Deviation from caste.

व्यङ्ग्य a.

1 Indicated by implication, indicated by covert or indirect allusion.

-2 Suggested (as sense).

-ङ्ग्यम् Suggested sense, insinuation, the meaning hinted at (opp. वाच्य 'the primary or expressed meaning', and लक्ष्य 'the secondary or indicated meaning'); इदमुत्तममतिशयिनि व्यङ्ग्ये वाच्याद् ध्वनिर्बुधैः कथितः K. P.1.

-Comp. -उक्तिः f. covert expression, insinuation, inuendo.

सारस a. (

-सी f.) [सरस इदम् अण्]

1 Belonging to a lake; विशदा विशदामत्तसारसे सारसे जले Kāv.3.14; Nalod. 2.4.

-2 Belonging to or proceeding from a Sārasa.

-सः 1 The (Indian) crane, or swan (according to some); विभिद्यमाना विससार सारसानुदस्य तीरेषु तरङ्गसंहतिः Ki.8.31; Śi.6.75;12.44; Me.31; R.1.41.

-2 A bird in general.

-3 The moon.

-सम् 1 A lotus; पुरा सरसि मानसे विकचसारसालिस्खलत् Bv.1.3.

-2 The zone or girdle of a woman.

-सी A female (Indian) crane.

-Comp. -अक्षम् a kind of ruby.

-अक्षी a lotus-eyed woman.

सारस a. Crying, calling.

-सारस्यम् a cry, shout.

सूक्ष्म a. [सूच्-मन् सुक् च नेट्; Uṇ.4.184]

1 Subtle, minute, atomic; जालान्तरस्थसूर्यांशौ यत् सूक्ष्मं दृश्यते रजः; मुख्य- क्रमेण प्रयोगव वनैकवाक्यता सूक्ष्मा ŚB. on MS.5.1.15.

-2 Little, small; इदमुपहितसूक्ष्मग्रन्थिना स्कन्धदेशे Ś.1.19; R.18.49.

-3 Fine, thin, delicate, exquisite.

-4 Nice.

-5 Sharp, acute, penetrating.

-6 Crafty, artful, subtle, ingenious.

-7 Exact, precise, accurate, correct.

-क्षमः 1 An atom.

-2 The clearing-nut plant.

-3 An epithet of Śiva.

-क्ष्मा 1 Sand.

-2 Small cardamoms.

-क्ष्मम् 1 The subtle all-pervading spirit, the Supreme Soul.

-2 Minuteness.

-3 One of the three kinds of power attainable by an ascetic; cf. सावद्य.

-4 Craft, ingenuity

-5 Fraud, cheating.

-6 Fine thread &c.

-7 N. of a figure of speech, thus defined by Mammaṭa:-- कुतो$पि लक्षितः सूक्ष्मोप्यर्थो$न्यस्मै प्रकाश्यते । धर्मेण केनचिद्यत्र तत्सूक्ष्मं परिचक्षते ॥ K. P.1.

-8 The cavity of a tooth.

-9 Marrow.

-1 The Vedānta philo- sophy.

-Comp. -आत्मन् m. N. of Śiva.

-एला small cardamoms.

-तण्डुलः the poppy.

-तण्डुला 1 long pepper.

-2 a kind of grass.

-दर्शिता quick-sightedness, acuteness, foresight, wisdom.

-दर्शिन्, -दृष्टि a.

1 sharp-sighted, eagle-eyed.

-2 of acute discernment.

-3 acute, sharp- minded.

-दलः mustard.

-दारु n. a thin plank of wood, a board.

-देहः, -शरीरम् the subtile body which is in- vested by the grosser material frame (= लिङ्गशरीर q. v.).

-पत्रः 1 coriander seed.

-2 a kind of wild cumin.

-3 a sort of red sugar-cane.

-4 the gum Arabic tree.

-5 a sort of mustard.

-पर्णी a kind of basil.

-पिप्पली wild pepper.

-बीजः the poppy.

-बुद्धि a. sharp-witted, acute, shrewd, intelligent. (

-द्धिः f.) sharp wit, acute intel- lect, mental acumen.

-भूतम् a subtle element.

-मक्षिकम्, -का a mosquito, gnat.

-मति, -मतिमत् a. acute-minded.

-मानम् a nice or exact measurement, precise compu- tation (opp. सूथूलमान which means 'broad measurement', 'rough calculation').

-शरीरम् (in phil.) a subtle body.

-शर्करा small gravel, sand.

-शालिः a kind of fine rice.

-षट्चरणः a sort of louse.

-स्फोटः a kind of leprosy.

स्कन्धः [स्कन्द्यते आरुह्यते$सौ सुखेन शाखया वा कर्मणि घञ् पृषो˚; cf. Uṇ.4.26]

1 The shoulder; महर्षभस्कन्ध- मनूनकन्धरम् Ki.14.4.

-2 The body; सूक्ष्मयोनीनि भूतानि तर्कगम्यानि कानिचित् । पक्ष्मणो$पि निपातेन येषां स्यात् स्कन्धपर्ययः ॥ Mb.12.15.26.

-3 The trunk or stem of a tree; तीव्राघातप्रतिहततरुस्कन्धलग्नैकदन्तः Ś.1.32; R.4.57; Me.55.

-4 A branch or large bough; स्कन्धाधिरूढोज्ज्वलनीलकण्ठान् Śi.4.7.

-5 A department or branch of human knowledge; Śi.2.28.

-6 A chapter, section, division (of a book).

-7 A division or detachment of an army; द्वितीयं प्रेषयामास बलस्कन्धं युधिष्ठिरः Mb.5.196. 9; R.4.3.

-8 A troop, multitude, group; 'स्कन्धः स्यान्नृपतौ वंशे साम्परायसमूहयोः' इति मेदिनी; Mb.14.45.1.

-9 The five objects of sense.

-1 The five forms of mundane consciousness (in Buddhistic phil.); सर्वकार्यशरीरेषु मुक्त्वाङ्गस्कन्धपञ्चकम् Śi.2.28.

-11 War, battle.

-12 A king.

-13 An agreement.

-14 A road, way; Mb.3.

-15 A wise or learned man.

-16 A heron.

-17 Articles used at the coronation of a king.

-18 A part (अंश); तदवध्यानविस्रस्तपुण्यस्कन्धस्य भूरिदः Bhāg.11.23.1.

-न्धा 1 A branch.

-2 A creeper.

-Comp. -अग्निः, -अनलः the trunk of a tree set on fire, fire made with thick logs.

-आवारः 1 an army or a division of it; स्कन्धावारमसौ निवेश्य विषमे सौवेलमूर्ध्नि स्वयम् Mv.6.17; Dūtavākyam 1.

-2 a royal capital or residence; तत्तु दृष्ट्वा पुरं तच्च स्कन्धावारं च पाण्डवाः Mb.1.185. 6.

-3 a camp; स्कन्धावारनिवेशः Kau. A.1; उपप्लव्यं स गत्वा तु स्कन्धावारं प्रविश्य च Mb.5.8.25.

-उपानेय a. to be carried on the shoulders. (

-यः) a form of peace- offering in which fruit or grain is presented, as a mark of submission.

-घनः cognition; अन्यस्मिन् स्कन्धघने- $न्येन स्कन्धघनेन यज्ज्ञानं तत् तत्संततिजेनान्येनोपलभ्यते नातत्सं- ततिजेनान्येन । तस्मात् शून्याः स्कन्धघना इति ŚB. on MS.1.1.5.

-चापः a sort of pole or yoke for carrying burdens; cf. शिक्य (Mar. काव़ड).

-जः a tree growing from a principal stem.

-तरुः the cocoa-nut-tree.

-देशः 1 the shoulder; इदमुपहितसूक्ष्मग्रन्थिना स्कन्धदेशे Ś.1.19.

-2 that part of the elephant's body, where the driver sits.

-3 the stem of a tree.

-परिनिर्वाणम् the annihilation of the elements of being (with Buddhists).

-पीठम् the shoulder-blade.

-फलः 1 the cocoa-nut tree.

-2 the Bilva tree.

-3 the glomerous fig-tree.

-बन्धना a sort of fennel.

-मल्लकः a heron.

-रुहः the (Indian) fig-tree.

-वाहः, -वाहकः an ox trained to carry burdens, pack-bullock.

-शाखा a principal branch, the forked branch issuing from the upper stem of a tree.

-शृङ्गः a buffalo.

-स्कन्धः every shoulder.

स्त्रौण a. (

-णी f.) [स्त्रिया इदम् नञ् P.IV.1.88]

1 Female, feminine.

-2 Suited or belonging to women.

-3 Being among women.

-4 Devoted to women; यदि स्त्रैणं देवी यमनिरत देहार्धघटनादवैति त्वामद्धा बत वरद मुग्धा युवतयः Śiva- mahimna.23; स इत्थमाचरन्कामान्स्त्रैणो$पह्नवमात्मनः Bhāg. 9.19.1.

-णम् 1 Womanhood, nature of women, feminineness; शिशुत्वं स्त्रैणं वा भवतु ननु वन्द्यासि जगतः U.4.11.

-2 The female sex, womanhood; तृणे वा स्त्रैणे वा मम समदृशो यान्ति दिवसाः Bh.3.113; इदं तत्प्रत्युत्पन्नमति स्त्रैणमिति यदुच्यते Ś.5; तस्य तृणमिव लघुवृत्ति स्त्रैणमाकलयतः K.

-3 A collection of women; भूयिष्ठद्विजबालवृद्धविकलस्त्रैणश्च पौरो जनः U.4.24.

-4 Ved. Sexual enjoyment.