अमृतमय

अनुद्धृत a. Undivided, unremoved, uninjured, un- harmed, undestroyed, unoffered or established &c.

-Comp. -अभ्यस्तमयः taking place of sunset, while the आहवनीय fire continues to be unremoved from the गार्हपत्य.

अन्य a. [अन् अध्न्यादि˚ य; अन्यः, न्यस्मै, ˚स्मात्; n. अन्यत् &c.]

1 Another, different, other (भिन्न); another, other (generally); स एव त्वन्यः क्षणेन भवतीति विचित्रमेतत् Bh. 2.4; अन्यदेव भागधेयमेते निर्वपन्ति Ś.2; सर्वमन्यत् every- thing else; किमुतान्यहिंस्राः R.2.62; changed, altered; संप्रत्यन्ये वयम् Bh.3.66 quite different persons; oft. in comp. अन्यसङ्गात्, अनन्यसाधारण &c.

-2 Other than, different from, else than (with abl. or as last member of comp.); नास्ति जीवितादन्यदभिमततरमिह सर्वजन्तूनाम् K.35; को$स्ति धन्यो मदन्यः Bv.4.37; उत्थितं ददृशे$न्यञ्च कबन्धेभ्यो न किंचन R.12.49; किमन्यदस्याः परिषदः श्रुतिप्रसादनतः Ś.1; oft. used in addition to ऋते or विना; ऋते समुद्रादन्यः को विभर्ति वडवानलम् Pt.5.35; किं नु खलु मे प्रियादर्श- नादृते शरणमन्यत् Ś.3.

-3 Another person, one different from self (opp. स्व, आत्मीय); वासश्च धृतमन्यैर्न धारयेत् Ms.4.66.

-4 Strange, unusual, extraordinary; अन्य एव स प्रकारः K.168; अन्या जगद्धितमयी मनसः प्रवृत्तिः Bv. 1.69; धन्या मृदन्यैव सा S. D.

-5 Ordinary, any one; निरातङ्कः कन्यामन्यो$पि याचते Mv.1.31; cf. इतर.

-6 Additional, new, more; अन्यान् दशसुवर्णान्प्रयच्छ Mk.2 another ten (coins); अन्यदन्यन्नलिनदलशयनम् K.157 new and new (changing every now and then); अन्यस्मिन् दिवसे another day; one of a number (with gen.); अन्यच्च moreover, besides, and again (used to connect sentences together); एक- अन्य the one-the other; एकः सख्यास्तव सह मया वामपादाभिलाषी । काङ्क्षन्त्यन्यो वदनमदिरां दौहृदच्छद्मनास्याः Me.8; see under एक also; अन्य-अन्य one another; अन्यः करोति अन्यो भुङ्क्ते one does, another suffers; अन्यन्मुखे अन्यन्निर्वहणे Mu.5; अन्यदुग्तं जातमन्यत् Ms.9.4,99; 8.24; कर्णे लगति चान्यस्य प्राणैरन्यो वियुज्यते Pt.1.35; अन्यदुच्छृङ्खलं सत्त्वमन्यच्छास्त्र- नियन्त्रितं Śi.2.62; अन्य-अन्य-अन्य &c. one, another, third, fourth &c., जल्पन्ति सार्धमन्येन पश्यन्त्यन्यं सविभ्रमाः । हृद्गतं चिन्त- यन्त्यन्यं प्रियः को नाम योषिताम् Pt.1.135; मनस्यन्यद्ववचस्यन्यत् कार्यमन्यद् दुरात्मनाम् H.1.97.; (in pl.) केचित्-अन्ये some- others; एके-अन्ये-तथान्ये (बीजमेके प्रशंसन्ति क्षेत्रमन्ये मनीषिणः । बीजक्षेत्रे तथैवान्ये तत्रेयं तु व्यवस्थितिः ॥) Ms.1.7;4.9;12.123. [cf. L. alius; Gr. allos for aljos, Zend anya].

-Comp. -अर्थ a. having a different meaning, sense, or purpose.

-असाधारण a. not common to others, peculiar.

-आश्र- यण a. going or passing over to another.

-उदर्य a. born from another; नहि ग्रभायारणः सुशेवो$न्योदर्यो मनसा मन्तवा उ Rv. 7.4.8. (

-र्यः) a step-mother's son, a half brother. (

-र्या a half sister.

-ऊढा a. married to another; another's wife.

-कारुका a worm bred in excrement (शकृत्कीटः).

-क्षेत्रम् 1 another field.

-2 another or foreign territory. अन्यक्षेत्रे कृतं पापं पुण्यक्षेत्रे विनश्यति । पुण्यक्षेत्रे कृतं पापं वज्रलेपो भविष्यति ॥

-3 another's wife.

-ग, -गामिन् a.

1 going to another.

-2 adulterous, unchaste; वणिजां तु कुलस्त्रीव स्थिरा लक्ष्मीरन- न्यगा Ks.21.56;19.27.

-गोत्र a. of a different family or lineage.

-चित्त a. having the mind fixed on some- thing or some one else; see ˚मनस्.

-ज, -जात a. of a different origin.

-जन्मन् a. another life or existence, regeneration, metempsychosis.

-दुर्वह a. difficult to be borne by others.

-देवत, -त्य, -दैवत्य a. addressed or referring to another deity (as a Vedic Mantra).

-धर्मन् a. having another or different property. (

-र्मः) different property or characteristic.

-धी a. whose mind is turned away from God.

-नाभि a. belonging to another family.

-पदार्थः 1 another substance.

-2 the sense of another word; ˚प्रधानो बहुव्रीहिः the Bahuvrīhi compound essentially depends on the sense of another word.

-पर a.

1 devoted to another or something else.

-2 expressing or referring to something else.

-पुष्टा, -भृता 'reared by another', epithet of the cuckoo, which is supposed to be reared by the crow (called अन्यभृत्); अप्यन्यपुष्टा प्रतिकूलशब्दा Ku.1.45; कलमन्यभृतासु भाषितम् R.8.59.

-पूर्वा [अन्यः पतिः पूर्वो यस्याः]

1 a womon already promised or betrothed to another.

-2 a remarried widow (पुनर्भू) see अनन्यपूर्व.

-बीज, -बीजसमुद्भव, -समुत्पन्न an adopted son (born from other parents), one who may be adopted as a son for want of legitimate issue.

-भृत् m. a crow (rearing another, it being supposed to sit on the eggs of the cuckoo and to rear its young ones), cf. Ś5.22.

-मनस्, -मनस्क, -मानस a.

1 having the mind fixed on some- thing else; inattentive.

-2 fickle, versatile, unsteady; अन्यमनसः स्त्रियः H.1.111 absentminded; possessed by a demon.

-मातृजः a half-brother (born of another mother) असंसृष्ट्यापि बा$$दद्यात्संसृष्टो नान्यमातृजः Y.2.139.

-रङ्गः the second court or theatre or a compound; Māna. 21.144.

-राजन्, -राष्ट्रीय a. subject to another king or kingdom (Ved.).

-रूप a. having another form, changed, altered; पद्मिनीं वान्यरूपाम् Me.85. (

-पम्) another or changed form; ˚पेण in another form.

-लिङ्ग, -ङ्गक a. following the gender of another word (i. e. the substantive), an adjective; ऊषवानूषरो द्वावप्यन्यलिङ्गौ Ak.

-वादिन् a.

1 giving false evidence.

-2 a defendant in general.

-वापः the cuckoo leaving the eggs in the nests of other birds.

-विवर्धित a. = पुष्ट a cuckoo.

-व्रत a. following other (than Vedic) observances, devoted to other gods, infidel.

-शाखः, -खकः a Bārhmaṇa who has gone over to another school (of religion &c.); an apostate.

-संक्रान्त a. fixed on or trans- ferred to another (woman); ˚हृदयः आर्यपुत्रः M.3,4.

-संगमः intercourse with another; illicit intercourse.

-साधारण a. common to many others.

-स्त्री another's wife, a woman not one's own. [In Rhetoric she is considered as one of three chief female characters in a poetical composition, the other two being स्वीया and साधारणी स्त्री. अन्या may be either a damsel or another's wife. The 'damsel' is one not yet married, who is bashful and arrived at the age of puberty. As "another's wife" she is fond of festivals and similar occasions of amusement, who is a disgrace to her family and utterly destitute of modesty, see S. D. 18-11]. ˚गः an adulterer. यस्य स्तेनः पुरे नास्ति नान्यस्त्रीगो न दुष्टवाक्... स राजा शक्रलोकभाक्; Ms.8.386. [Note: Some compounds under अन्य will be found under अनन्य.]

अभितप् 1 P.

1 To irradiate with heat, heat, inflame, अभितप्तमयो$पि मार्दवं भजते कैव कथा शरीरिषु R.8.43;19.56.

-2 To pain, distress, wound, afflict. -pass. To suffer intensely, be afflicted. -Caus. To pain, distress, afflict.

अमृत a.

1 Not dead; अमृते जारजः कुण्डः Ak.

-2 Im- mortal; अपाम सोममृता अभूम Rv.8.48.3; U.1.1. ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहममृतस्याव्ययस्य च Bg.14.27.

-3 Imperishable, Indestructible, eternal.

-4 Causing immortality.

-5 Beautiful, agreeable, desired. पाञ्चजन्याभिषिक्तश्च राजा$- मृतमुखो$भवत् Mb.12.4.17.

-तः 1 A god, an immortal, deity. आरुरोह यथा देवः सोमो$मृतमयं रथम् Mb.12.37.44.

-2 N. of Dhanvantari, physician of the gods; also N. of Indra, of the sun, of Prajāpati, of the soul, Viṣṇu and Śiva.

-3 N. of a plant (वनमुद्ग, Mar. मटकी)

-4 N. of the root of a plant (वाराहीकन्द, Mar. डुकरकंद).

-ता 1 Spirituous liquor.

-2 N. of various plants; e. g. आमलकी, हरीतकी, गुडूची, मागधी, तुलसी, इन्द्रवारुणी, ज्योतिष्मती, गोरक्षदुग्धा, अतिविषा, रक्तत्रिवृत्, दूर्वा, स्थूलमांसहरीतकी.

-3 N. of one of the Nāḍīs in the body; नाडीनामुदयक्रमेण जगतः पञ्चामृताकर्षणात् Māl.5.2.

-5 One of the rays of the sun; सौरीभिरिव नाडीभिरमृताख्याभिरम्मयः R.1.58.

-तम् 1 (a) Immortality, imperishable state; न मृत्युरासीदमृतं न तर्हि Rv.1.129.2; Ms.22.85. (b) Final beatitude, absolution; तपसा किल्विषं हन्ति विद्ययामृतमश्रुते Ms.12.14; स श्रिये चामृताय चAk.

-2 The collective body of immortals.

-3 (a) The world of immortality, Paradise, Heaven; the power of eternity, immortal light, eternity.

-4 Nectar of immortality, ambrosia, beverage of the gods (opp. विष) supposed to be churned out of the ocean; देवासुरैरमृतमम्बुनिधिर्ममन्थे Ki.5.3; विषादप्यमृतं ग्राह्यम् Ms.2.239; विषमप्यमृतं क्वचिद्भवेदमृतं वा विषमीश्वरेच्छया R.8.46; oft. used in combination with words like वाच्, वचनम्, वाणी &c; कुमारजन्मामृतसंमिताक्षरम् R.3.16; आप्यायितो$सौ वचनामृतेन Mb.; अमृतं शिशिरे वह्निरमृतं क्षीरभोजनम् Pt.1.128 the height of pleasure or gratification.

-5 The Soma juice.

-6 Antidote against poison.

-7 The residue or leavings of a sacrifice (यज्ञशेष); विघसाशी भवेन्नित्यं नित्यं वा$मृतभोजनः Ms.3.285.

-8 Unsolicited alms, alms got without solicitation; मृतं स्याद्याचितं भैक्षम- मृतं स्यादयाचितम् Ms.4.4-5.

-9 Water; मथितामृतफेनाभमरजो- वस्त्रमुत्तमम् Rām.5.18.24. अमृताध्मातजीमूत U.6.21; अमृता- दुन्मथ्यमानात् K.136; cf. also the formulas अमृतोपस्तरणमसि स्वाहा and अमृतापिधानमसि स्वाहा; Mahānār. Up.7 and 1; repeated by Brāhmaṇas at the time of sipping water before the commencement and at the end of meals.

-1 A drug.

-11 Clarified butter; अमृतं नाम यत् सन्तो मन्त्रजिह्वेषु जुह्वति Śi.2.17.

-12 Milk; अमृतं च सुधा चैव सुधा चैवामृतं तथा Mb.13.67.12.

-13 Food in general.

-14 Boiled rice.

-15 Anything sweet, anything lovely or charming; a sweetmeat. यथामृतघटं दंशा मकरा इव चार्णवम् Rām.7.7.3.

-16 Pro- perty.

-17 Gold.

-18 Quicksilver.

-19 Poison.

-2 The poison called वत्सनाभ.

-21 The Supreme Spirit (ब्रह्मन्).

-22 N. of sacred place.

-23 N. of particular conjunc- tions of Nakṣatras (lunar asterisms) with week days (वारनक्षत्रयोग) or of lunar days with week days (तिथि- वारयोग).

-24 The number four.

-25 splendour, light. [cf. Gr. ambrotos, ambrosia; L. immortalis]. cf. अमृतं वारि सुरयोर्निर्वाणे चातिसुन्दरे । अयाचिते यज्ञशेषे पुंसि धन्वन्तरे$पि च । पीयूषे च धृते दीप्तावाचार्ये विबुधे$पि च । हरीतक्यामाम- लक्यां गलूच्यामपि तत्स्त्रियाम् । Nm.

-Comp. -अंशुः, -करः, -दीधितिः, -द्युतिः, -रश्मिः &c. epithets of the moon; अमृतदीधितिरेष विदर्भजे N.4.14; अमृतांशूद्भव born from the moon; from whom was born the moon, N. of Viṣṇu.

-अंशुकः An interior variety of gems having white rays, Kau. A.2.11.

-अक्षर a. immortal and imperishable; क्षरं प्रधानममृताक्षरं हरः Śvet. Up.

-अग्रभूः N. of the horse of Indra (उच्चैःश्रवस्); अमृताग्रभुवः पुरेव पुच्छम् Śi. 2.43.

-अन्धस्, -अशनः, -आशिन् m. 'one whose food is nectar'; a god, an immortal.

-अपिधानम् Water sipped after eating nectar-like food so as to overlay it like a cover.

-असु a. whose soul is immortal; अमृतासुर्वर्धमानः सुजन्मा Av.5.1.1.

-आशः 1 N. of Viṣṇu.

-2 a god; इदं कार्यममृताशाः शृणोमि Mb.12.299.7.

-आसङ्गः a sort of collyrium.

-आहरणः N. of Garuḍa who once stole Amṛita.

-इष्टका a kind of sacrificial brick shaped like the golden head of men, beasts &c. (पशुशीर्षाणि).

-ईशः, ईश्वरः N. of Śiva.

-उत्पन्ना a fly.

(-न्नम्), -उद्भवम् 1 A kind of collyrium (खर्परीतुत्थम्).

-2 Potassium permanganate

-उपस्तरणम् Water sipped as a substratum for the nectar-like food. (

-वः) N. of the Bilva tree.

-ओदनः Name of a son of Siṁhahanu, and uncle of Śākyamuni.

-करः, -किरणः 'nectar-rayed', the moon.

-कुण्डम् a vessel containing nectar.

-क्षारम् sal ammoniac. (Mar. नवसागर).

-गतिः N. of a metre consisting of 4 syllables.

-गर्भ a. filled with water or nectar; ambrosial.

(-र्भः) 1 the indivi- dual soul.

-2 the Supreme Soul.

-3 child of immorta- lity (said of sleep); देवानाममृतगर्भो$सि स्वप्न Av.6.46.1.

-चितिः f. an arrangement or accumulation of sacrifi- cial bricks conferring immortality.

-ज a. produced by or from nectar. (

-जः) a sort of plant, Yellow Myro- balan (Mar. हिरडा).

-जटा N. of a plant (जटामासी).

-तरङ्गिणी moonlight.

-तिलका N. of a metre of 4 lines, also called त्वरितगति.

-द्रव a. shedding nectar. (

-वः) flow of nectar.

-धार a. shedding nectar. (

-रा)

1 N. of a metre.

-2 flow of nectar.

-नन्दनः A pavilion with 58 pillars (Matsya P.27.8.).

-नादोपनिषद् f. 'The sound of immortality', Name of an Upaniṣad.

-पः 1 a drinker of nectar' a god or deity.

-2 N. of Viṣṇu.

-3 one who drinks wine; ध्रुवममृतपनामवाञ्छयासावधरममुं मधुपस्तवा- जिहीते Śi.7.42. (where अ˚ has sense

1 also).

-पक्षः 1 having golden or immortal wings, a sort of hawk.

-2 the immortal or golden wings of sacrificial fire.

-3 fire itself.

-फलः N. of two trees पटोल and पारावत.

(-ला) 1 a bunch of grapes, vine plant, a grape (द्राक्षा)

-2 = आमलकी. (

-लम्) a sort of fruit (रुचिफल) found in the country of the Mudgalas according to Bhāva P.

-बन्धुः Ved.

1 a god or deity in general.

-2 a horse or the moon.

-3 A friend or keeper of immortality; तां देवा अन्वजायन्त भद्रा अमृतबन्धवः Rv.1.72.5.

-बिन्दू- पनिषद् f. 'drop of nectar',:N. of an Upaniṣad of the Atharvaveda.

-भल्लातकी a sort of medicinal prepara- tion of ghee mentioned by Chakradatta.

-भवनम् N. of a monastery (built by Amṛitaprabha); Raj. T.

-भुज् m. an immortal, a god, deity; one who tastes the sacrificial residues.

-भू a. free from birth and death.

-मति = ˚गति q. v.

-मन्थनम् 1 churning (of the ocean) for nectar.

-2 N. of the chapters 17 to 19 of Mb.1.

-मालिनी N. of Durgā.

-मूर्तिः The moon; आप्याययत्यसौ लोकं वदनामृतमूर्तिना Bhāg.4.16.9.

-योगः see under अमृत.

-रसः 1 nectar, ambrosia; काव्यामृतरसास्वादः H.1; विविधकाव्यामृतरसान् पिवामः Bh.3.4.

-2 the Supreme Spirit.

(-सा) 1 dark-coloured grapes.

-2 a sort of cake (Mar. अनर्सा).

-लता, -लतिका a nectar-giving creeping plant (गुडूची).

-वाक a. producing nectar like sweet words.

-संयावम् a sort of dish mentioned in Bhāva P.

-सार a. ambrosial; ˚राणि प्रज्ञानानि U.7.

(-रः) 1 clarified butter.

-2 a sort of अयःपाक. ˚जः raw sugar, molasses (गुड).

-सूः, -सूतिः 1 the moon (distilling nectar).

-2 mother of the gods.

-सोदरः 1 'brother of nectar', the horse called उच्चैःश्रवस्.

-2 a horse in general.

-स्रवः flow of nectar. (

-वा) N. of a plant and tree (रुदन्ती-रुद्रवन्ती; Mar. रानहरभरा).

-स्त्रुत् a. shedding or distilling nectar; स्वरेण तस्याममृतस्रुतेव Ku.1.45.

अय a. Going, moving.

-यः 1 Going, moving (mostly in comp., as in अस्तमय).

-2 Good actions of former birth.

-3 Good fortune, good luck (शुभावहो विधिः) शुद्धपार्ष्णिरयान्वितः R.4.26. पातु वासवदत्तायो महासेनो$तिवीर्यवान् Pratijñā.1.1.

-4 A move towards the right (in chess).

-5 A die or cube (to play with); अया इव परि चरन्ति देवाः Rv.1.116.9; कलिः सर्वानयानभिभवति Śat. Br. cf. अयः पुंसि गतावपि । शुभावहे चाभ्युदये......। Nm.

-Comp. -अन्वित, अयवत् a. fortunate, lucky; सुलभैः सदा नयवता$यवता Ki.5.2.

-शोभिन् a. bright with good fortune.

अर्थः [In some of its senses from अर्थ्; in others from ऋ-थन् Uṇ.2.4; अर्थते ह्यसौ अर्थिभिः Nir.]

1 Object, pur- pose, end and aim; wish, desire; ज्ञातार्थो ज्ञातसंबन्धः श्रोतुं श्रोता प्रवर्तते, सिद्ध˚, ˚परिपन्थी Mu.5; ˚वशात् 5.8; स्मर्तव्यो$स्मि सत्यर्थे Dk.117 if it be necessary; Y.2.46; M.4.6; oft. used in this sense as the last member of compounds and translated by 'for', 'intended for', 'for the sake of', 'on account of', 'on behalf of', and used like an adj. to qualify nouns; अर्थेन तु नित्य- समासो विशेष्यनिघ्रता च Vārt.; सन्तानार्थाय विधये R.1.34; तां देवतापित्रतिथिक्रियार्थाम् (धेनुम्) 2.16; द्विजार्था यवागूः Sk.; यज्ञार्थात्कर्मणो$न्यत्र Bg.3.9. It mostly occurs in this sense as अर्थम्, अर्थे or अर्थाय and has an adverbial force; (a) किमर्थम् for what purpose, why; यदर्थम् for whom or which; वेलोपलक्षणार्थम् Ś.4; तद्दर्शनादभूच्छम्भोर्भूयान्दारार्थ- मादरः Ku.6.13; (b) परार्थे प्राज्ञ उत्सृजेत् H.1.41; गवार्थे ब्राह्मणार्थे च Pt.1.42; मदर्थे त्यक्तजीविताः Bg.1.9; (c) सुखार्थाय Pt.4.18; प्रत्याख्याता मया तत्र नलस्यार्थाय देवताः Nala.13.19; ऋतुपर्णस्य चार्थाय 23.9.

-2 Cause, motive, reason, ground, means; अलुप्तश्च मुनेः क्रियार्थः R. 2.55 means or cause; अतो$र्थात् Ms.2.213.

-3 Meaning, sense, signification, import; अर्थ is of 3 kinds:-- वाच्य or expressed, लक्ष्य or indicated (secondary), and व्यङ्ग्य or suggested; तददोषौ शब्दार्थौ K. P.1; अर्थो वाच्यश्च लक्ष्यश्च व्यङ्ग्यश्चेति त्रिधा मतः S. D.2; वागर्थाविव R.1.1; अवेक्ष्य धातोर्गमनार्थमर्थवित् 3.21.

-4 A thing, object, substance; लक्ष्मणो$र्थं ततः श्रुत्वा Rām.7.46.18; अर्थो हि कन्या परकीय एव Ś.4.22; that which can be perceived by the senses, an object of sense; इन्द्रिय˚ H.1.146; Ku.7.71; R.2.51; न निर्बद्धा उपसर्गा अर्थान्निराहुः Nir.; इन्द्रियेभ्यः परा ह्यर्था अर्थेभ्यश्च परं मनः Kaṭh. (the objects of sense are five: रूप, रस, गन्ध, स्पर्श and शब्द); शब्दः स्पर्शो रसो गन्धो रूपं चेत्यर्थजातयः Bhāg.11.22.16.

-5 (a) An affair, business, matter, work; प्राक् प्रतिपन्नो$यमर्थो$- ङ्गराजाय Ve.3; अर्थो$यमर्थान्तरभाव्य एव Ku.3.18; अर्थो$र्था- नुबन्धी Dk.67; सङ्गीतार्थः Me.66 business of singing i. e. musical concert (apparatus of singing); सन्देशार्थाः Me. 5 matters of message, i. e. messages; (b) Interest, object; स्वार्थसाधनतत्परः Ms.4.196; द्वयमेवार्थसाधनम् R.1. 19;2.21; दुरापे$र्थे 1.72; सर्वार्थचिन्तकः Ms.7.121; माल- विकायां न मे कश्चिदर्थः M.3 I have no interest in M. (c) Subject-matter, contents (as of letters &c.); त्वामव- गतार्थं करिष्यति Mu.1 will acquaint you with the matter; उत्तरो$यं लेखार्थः ibid.; तेन हि अस्य गृहीतार्था भवामि V.2 if so I should know its contents; ननु परिगृहीतार्थो$- स्मि कृतो भवता V.5; तया भवतो$विनयमन्तरेण परिगृहीतार्था कृता देवी M.4 made acquainted with; त्वया गृहीतार्थया अत्रभवती कथं न वारिता 3; अगृहीतार्थे आवाम् Ś.6; इति पौरान् गृहीतार्थान् कृत्वा ibid.

-6 Wealth, riches, property, money (said to be of 3 kinds: शुक्ल honestly got; शबल got by more or less doubtful means, and कृष्ण dishonestly got;) त्यागाय संभृतार्थानाम् R.1.7; धिगर्थाः कष्टसंश्रयाः Pt.1.163; अर्थानामर्जने दुःखम् ibid.; सस्यार्थास्तस्य मित्राणि1.3; तेषामर्थे नियुञ्जीत शूरान् दक्षान् कुलोद्गतान् Ms.7.62.

-7 Attainment of riches or worldly prosperity, regarded as one of the four ends of human existence, the other three being धर्म, काम and मोक्ष; with अर्थ and काम, धर्म forms the well-known triad; cf. Ku.5.38; अप्यर्थकामौ तस्यास्तां धर्म एव मनीषिणः R.1.25.

-8 (a) Use, advantage, profit, good; तथा हि सर्वे तस्यासन् परार्थैकफला गुणाः R.1.29 for the good of others; अर्थान- र्थावुभौ बुद्ध्वा Ms.8.24 good and evil; क्षेत्रिणामर्थः 9.52; यावानर्थ उदपाने सर्वतः सांप्लुतोदके Bg.2.46; also व्यर्थ, निरर्थक q. v. (b) Use, want, need, concern, with instr.; को$र्थः पुत्रेण जातेन Pt.1 what is the use of a son being born; कश्च तेनार्थः Dk.59; को$र्थस्तिरश्चां गुणैः Pt.2.33 what do brutes care for merits; Bh.2.48; योग्येनार्थः कस्य न स्याज्ज- नेन Ś.18.66; नैव तस्य कृतेनार्थो नाकृतेनेह कश्चन Bg.3.18; यदि प्राणैरिहार्थो वो निवर्तध्वम् Rām. को नु मे जीवितेनार्थः Nala.12. 65.

-9 Asking, begging; request, suit, petition.

-1 Action, plaint (in law); अर्थ विरागाः पश्यन्ति Rām.2.1. 58; असाक्षिकेषु त्वर्थेषु Ms.8.19.

-11 The actual state, fact of the matter; as in यथार्थ, अर्थतः, ˚तत्वविद्, यदर्थेन विनामुष्य पुंस आत्मविपर्ययः Bhāg.3.7.1.

-12 Manner, kind, sort.

-13 Prevention, warding off; मशकार्थो धूमः; prohibition, abolition (this meaning may also be derived from 1 above).

-14 Price (perhaps an incorrect form for अर्घ).

-15 Fruit, result (फलम्). तस्य नानुभवेदर्थं यस्य हेतोः स रोपितः Rām.6.128.7; Mb.12.175.5.

-16 N. of a son of धर्म.

-17 The second place from the लग्न (in astr.).

-18 N. of Viṣṇu.

-19 The category called अपूर्व (in पूर्वमीमांसा); अर्थ इति अपूर्वं ब्रूमः । ŚB. on MS.7.1.2.

-2 Force (of a statement or an expres- sion); अर्थाच्च सामर्थ्याच्च क्रमो विधीयते । ŚB. on MS.5.1.2. [अर्थात् = by implication].

-21 The need, purpose, sense; व्यवधानादर्थो बलीयान् । ŚB. on MS.6.4.23.

-22 Capacity, power; अर्थाद्वा कल्पनैकदेशत्वात् । Ms.1.4.3 (where Śabara paraphrases अर्थात् by सामर्थ्यात् and states the rule: आख्यातानामर्थं ब्रुवतां शक्तिः सहकारिणी ।), cf. अर्थो$भिधेयरैवस्तुप्रयोजननिवृत्तिषु । मोक्षकारणयोश्च...... Nm.

-Comp. -अतिदेशः Extension (of gender, number &e.) to the objects (as against words), i. e. to treat a single object as though it were many, a female as though it were male. (तन्त्रवार्त्तिक 1.2.58.3;6.3.34.7).

-अधिकारः charge of money, office of treasurer ˚रे न नियोक्तव्यौ H.2.

-अधिकारिन् m. a treasurer, one charged with finan- cial duties, finance minister.

-अनुपपत्तिः f. The difficulty of accounting for or explaining satisfactorily a particular meaning; incongruity of a particular meaning (तन्त्रवार्त्तिक 4.3.42.2).

-अनुयायिन् a. Following the rules (शास्त्र); तत्त्रिकालहितं वाक्यं धर्म्यमर्थानुयायि च Rām.5.51.21.

-अन्वेषणम् inquiry after a matter.

-अन्तरम् 1 another or different meaning.

-2 another cause or motive; अर्थो$यम- र्थान्तरभाव्य एव Ku.3.18.

-3 A new matter or circum- stance, new affair.

-4 opposite or antithetical meaning, difference of meaning. ˚न्यासः a figure of speech in which a general proposition is adduced to support a particular instance, or a particular instance, to support a general proposition; it is an inference from parti- cular to general and vice versa; उक्तिरर्थान्तरन्यासः स्यात् सामान्यविशेषयोः । (1) हनूमानब्धिमतरद् दुष्करं किं महात्मनाम् ॥ (2) गुणवद्वस्तुसंसर्गाद्याति नीचो$पि गौरवम् । पुष्पमालानुषङ्गेण सूत्रं शिरसि धार्यते Kuval.; cf. also K. P.1 and S. D.79. (Ins- tances of this figure abound in Sanskrit literature, especi- ally in the works of Kālidāsa, Māgha and Bhāravi).

-अन्वित a.

1 rich, wealthy.

-2 significant.

-अभिधान a.

1 That whose name is connected with the purpose to be served by it; अर्थाभिधानं प्रयोजनसम्बद्धमभिधानं यस्य, यथा पुरोडाश- कपालमिति पुरोडाशार्थं कपालं पुरोडाशकपालम् । ŚB. on MS.4.1. 26.

-2 Expression or denotation of the desired meaning (वार्त्तिक 3.1.2.5.).

-अर्थिन् a. one who longs for or strives to get wealth or gain any object. अर्थार्थी जीवलोको$यम् । आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थी Bg.7.16.

-अलंकरः a figure of speech determined by and dependent on the sense, and not on sound (opp. शब्दालंकार). अलंकारशेखर of केशवमिश्र mentions (verse 29) fourteen types of अर्थालंकारs as follows:- उपमारूपकोत्प्रेक्षाः समासोक्तिरपह्नुतिः । समाहितं स्वभावश्च विरोधः सारदीपकौ ॥ सहोक्तिरन्यदेशत्वं विशेषोक्तिर्विभावना । एवं स्युरर्थालकारा- श्चतुर्दश न चापरे ॥

-आगमः 1 acquisition of wealth, income; ˚गमाय स्यात् Pt.1. cf. also अर्थागमो नित्यमरोगिता च H.

-2 collection of property.

-3 conveying of sense; S. D.737.

-आपत्तिः f. [अर्थस्य अनुक्तार्थस्य आपत्तिः सिद्धिः]

1 an inference from circumstances, presumption, im- plication, one of the five sources of knowledge or modes of proof, according to the Mīmāṁsakas. It is 'deduc- tion of a matter from that which could not else be'; it is 'assumption of a thing, not itself perceived but necessarily implied by another which is seen, heard, or proved'; it is an inference used to account for an apparent inconsistency; as in the familiar instance पीनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते the apparent inconsistency between 'fatness' and 'not eating by day' is accounted for by the inference of his 'eating by night'. पीनत्वविशि- ष्टस्य देवदत्तस्य रात्रिभोजित्वरूपार्थस्य शब्दानुक्तस्यापि आपत्तिः. It is defined by Śabara as दृष्टः श्रुतो वार्थो$न्यथा नोपपद्यते इत्यर्थ- कल्पना । यथा जीवति देवदत्ते गृहाभावदर्शनेन बहिर्भावस्यादृष्टस्य कल्पना ॥ Ms.1.1.5. It may be seen from the words दृष्टः and श्रुतः in the above definition, that Śabara has sug- gested two varieties of अर्थापत्ति viz. दृष्टार्थापत्ति and श्रुता- र्थापत्ति. The illustration given by him, however, is of दृष्टार्थापत्ति only. The former i. e. दृष्टार्थापत्ति consists in the presumption of some अदृष्ट अर्थ to account for some दृष्ट अर्थ (or अर्थs) which otherwise becomes inexplicable. The latter, on the other hand, consists in the presump- tion of some अर्थ through अश्रुत शब्द to account for some श्रुत अर्थ (i. e. some statement). This peculiarity of श्रुतार्थापत्ति is clearly stated in the following couplet; यत्र त्वपरिपूर्णस्य वाक्यस्यान्वयसिद्धये । शब्दो$ध्याह्रियते तत्र श्रुतार्थापत्ति- रिष्यते ॥ Mānameyodaya p.129 (ed. by K. Raja, Adyar, 1933). Strictly speaking it is no separate mode of proof; it is only a case of अनुमान and can be proved by a व्यतिरेकव्याप्ति; cf. Tarka. K.17 and S. D.46.

-2 a figure of speech (according to some rhe- toricians) in which a relevant assertion suggests an inference not actually connected with the the subject in hand, or vice versa; it corresponds to what is popularly called कैमुतिकन्याय or दण्डापूपन्याय; e. g. हारो$यं हरिणाक्षीणां लुण्ठति स्तनमण्डले । मुक्तानामप्यवस्थेयं के वयं स्मरकिङ्कराः Amaru.1; अभितप्तमयो$पि मार्दवं भजते कैव कथा शरीरिषु R.8.43.; S. D. thus defines the figure:- दण्डापूपिकन्यायार्थागमो$र्थापत्तिरिष्यते.

-उत्पत्तिः f. acquisition of wealth; so ˚उपार्जनम्.

-उपक्षेपकः an introductory scene (in dramas); अर्थोपक्षेपकाः पञ्च S. D.38. They are विष्कम्भ, चूलिका, अङ्कास्य, अङ्कावतार, प्रवेशक.

-उपमा a simile dependent on sense and not on sound; see under उपमा.

-उपार्जनम् Acquiring wealth.

-उष्मन् m. the glow or warmth of wealth; अर्थोष्मणा विरहितः पुरुषः स एव Bh.2.4.

-ओघः, -राशिः treasure, hoard of money.

-कर (

-री f.),

-कृत a.

1 bringing in wealth, enriching; अर्थकरी च विद्या H. Pr.3.

-2 useful, advan- tageous.

-कर्मन् n.

1 a principal action (opp. गुणकर्मन्).

-2 (as opposed to प्रतिपत्तिकर्मन्), A fruitful act (as opposed to mere disposal or प्रतिपत्ति); अर्थकर्म वा कर्तृ- संयोगात् स्रग्वत् । MS.4.2.17.

-काम a. desirous of wealth. (-˚मौ dual), wealth and (sensual) desire or pleasure; अप्यर्थकामौ तस्यास्तां धर्म एव मनीषिणः R.1.25. ह्रत्वार्थकामास्तु गुरूनिहैव Bg.2.5.

-कार्ष्यम् Poverty. निर्बन्धसंजातरुषार्थकार्घ्यमचिन्तयित्वा गुरुणाहमुक्तः R.5.21.

-काशिन् a. Only apparently of utility (not really).

-किल्बिषिन् a. dishonest in money-matters.

-कृच्छ्रम् 1 a difficult matter.

-2 pecuniary difficulty; व्यसनं वार्थकृच्छ्रे वा Rām.4.7.9; Mb.3.2.19; cf. also Kau. A.1.15 न मुह्येदर्थकृच्छ्रेषु Nīti.

-कृत्यम् doing or execution of a business; अभ्युपेतार्थकृत्याः Me.4.

-कोविद a. Expert in a matter, experienced. उवाच रामो धर्मात्मा पुनरप्यर्थकोविदः Rām.6.4.8.

-क्रमः due order or sequ- ence of purpose.

-क्रिया (a) An implied act, an act which is to be performed as a matter of course (as opposed to शब्दोक्तक्रिया); असति शब्दोक्ते अर्थक्रिया भवति ŚB. on MS.12.1.12. (b) A purposeful action. (see अर्थकर्मन्).

-गत a.

1 based on the sense (as a दोष).

-2 devoid of sense.

-गतिः understanding the sense.

-गुणाः cf. भाविकत्वं सुशब्दत्वं पर्यायोक्तिः सुधर्मिता । चत्वारो$र्थगुणाः प्रोक्ताः परे त्वत्रैव संगताः ॥ अलंकारशेखर 21.

-गृहम् A treasury. Hariv.

-गौरवम् depth of meaning; भारवेरर्थगौरवम् Udb., Ki.2.27.

-घ्न a. (

घ्नी f.) extrava- gant, wasteful, prodigal; सुरापी व्याधिता धूर्ता वन्ध्यार्थघ्न्य- प्रियंवदा Y.1.73; व्याधिता वाधिवेत्तव्या हिंस्रार्थघ्नी च सर्वदा Ms.9.8.

-चित्रम् 'variety in sense', a pun, Kāvya- prakāśa.

-चिन्तक a.

1 thinking of profit.

-2 having charge of affairs; सर्वार्थचिन्तकः Ms.7.121.

-चिन्ता, -चिन्तनम् charge or administration of (royal) affairs; मन्त्री स्यादर्थचिन्तायाम् S. D.

-जात a.

1 full of meaning.

-2 wealthy (जातधन).

(-तम्) 1 a collection of things.

-2 large amount of wealth, considerable property; Dk.63, Ś.6; ददाति च नित्यमर्थजातम् Mk.2.7.

-3 all matters; कवय इव महीपाश्चिन्तयन्त्यर्थजातम् Śi.11.6.

-4 its own meaning; वहन्द्वयीं यद्यफले$र्थजाते Ki.3.48.

-ज्ञ a. knowing the sense or purpose; अर्थज्ञ इत्सकलं भद्रमश्नुते Nir.

-तत्त्वम् 1 the real truth, the fact of the matter; यो$र्थतत्त्वमविज्ञाय क्रोधस्यैव वशं गतः H.4.94.

-2 the real nature or cause of anything.

-द a.

1 yielding wealth; Dk.41.

-2 advantageous, productive of good, useful.

-3 liberal, munificent Ms.2.19.

-4 favour- able, compliant. (

-दः) N. of Kubera.

-दर्शकः 'one who sees law-suits'; a judge.

-दर्शनम् perception of objects; कुरुते दीप इवार्थदर्शनम् Ki.2.33; Dk.155.

-दूषणम् 1 extravagance, waste; H.3.18; Ms.7.48.

-2 unjust seizure of property or withholding what is due.

-3 finding fault with the meaning.

-4 spoiling of another's property.

-दृश् f. Consideration of truth; क्षेमं त्रिलोकगुरुरर्थदृशं च यच्छन् Bhāg.1.86.21.

-दृष्टिः Seeing profit; Bhāg.

-दोषः a literary fault or blemish with regard to the sense, one of the four doṣas or blemishes of literary composition, the other three being परदोष, पदांशदोष, वाक्यदोष; for definitions &c. see K. P.7. अलंकारशेखर of केशवमिश्र who mentions eight types of doṣas as follows: अष्टार्थदोषाः विरस, -ग्राम्य, -व्याहत, -खिन्नताः । -हीना, -धिका, सदृक्साम्यं देशादीनां विरोधि च ॥ 17

-द्वयविधानम् Injunction of two ideas or senses; विधाने चार्थद्वयविधानं दोषः ŚB. on MS.1.8.7.

-नित्य a. = अर्थ- प्रधान Nir.

-निबन्धन a. dependent on wealth.

-निश्चयः determination, decision.

-प्रतिः 1 'the lord of riches', a a king; किंचिद् विहस्यार्थपतिं बभाषे R.2.46;1.59;9.3;18.1; Pt.1.74.

-2 an epithet of Kubera.

-पदम् N. of the Vārt. on Pāṇini; ससूत्रवृत्त्यर्थपदं महार्थं ससंग्रहं सिद्ध्यति वै कपीन्द्रः Rām.7.36.45.

-पर, -लुब्ध a.

1 intent on gaining wealth, greedy of wealth, covetous.

-2 niggardly, parsimonious; हिंस्रा दयालुरपि चार्थपरा वदान्या Bh.2.47; Pt.1.425.

-प्रकृतिः f. the leading source or occasion of the grand object in a drama; (the number of these 'sources' is five:-- बीजं बिन्दुः पताका च प्रकरी कार्यमेव च । अर्थप्रकृतयः पञ्च ज्ञात्वा योज्या यथाविधि S. D.317.)

-प्रयोगः 1 usury.

-2 administration of the affairs (of a state)

-प्राप्त a. derived or understood from the sense included as a matter of course, implied; परिसमाप्तिः शब्दार्थः । परिसमाप्त्यामर्थप्राप्तत्वादारम्भस्य । ŚB. on MS.6.2.13.

-˚त्वम् Inplication.

-बन्धः 1 arrange- ment of words, composition, text; stanza, verse; संचिन्त्य गीतक्षममर्थबन्धम् Ś.7.5; ललितार्थबन्धम् V.2.14 put or expressed in elegant words.

-2. connection (of the soul) with the objects of sense.

-बुद्धि a. selfish.

-बोधः indication of the (real) import.

-भाज् a. entitled to a share in the division of property.

-भावनम् Delibera- tion over a subject (Pātañjala Yogadarśana 1.28).

-भृत् a. receiving high wages (as a servant).

-भेदः distinc- tion or difference of meaning; अर्थभेदेन शब्दभेदः.

-मात्रम्, -त्रा 1 property, wealth; Pt.2.

-2 the whole sense or object.

-युक्त a. significant, full of यस्यार्थयुक्तं meaning; गिरिराजशब्दं कुर्वन्ति Ku.1.13.

-लक्षण a. As determined by the purpose or need (as opposed to शब्दलक्षण); लोके कर्मार्थलक्षणम् Ms.11.1.26.

-लाभः acquisition of wealth.

-लोभः avarice.

-वशः power in the form of discrimination and knowledge. अर्थवशात् सप्तरूपविनिवृत्ताम् Sāvk.65.

-वादः 1 declaration of any purpose.

-2 affirmation, declaratory assertion, an explanatory remark, exegesis; speech or assertion having a certain object; a sentence. (It usually recommends a विधि or precept by stating the good arising from its proper observance, and the evils arising from its omission, and also by adducing historical instances in its support; स्तुतिर्निन्दा परकृतिः पुराकल्प इत्यर्थवादः Gaut. Sūt.; said by Laugākṣi to be of 3 kinds:- गुणवादो विरोधे स्यादनु वादो$वधारिते । भूतार्थवादस्तद्धानादर्थ- वादस्त्रिधा मतः; the last kind includes many varieties.)

-3 one of the six means of finding out the tātparya (real aim and object) of any work.

-4 praise, eulogy; अर्थवाद एषः । दोषं तु मे कंचित्कथय U.1.

-विकरणम् = अर्थ- विक्रिया change of meaning.

-विकल्पः 1 deviation from truth, perversion of fact.

-2 prevarication; also ˚वैकल्प्यम्

-विज्ञानम् comprehending the sense, one of the six exercises of the understanding (धीगुण).

-विद् a. sensible, wise, sagacious. भुङ्क्ते तदपि तच्चान्यो मधुहेवार्थविन्मधु Bhāg.11.18.15. विवक्षतामर्थविदस्तत्क्षणप्रतिसंहृताम् Śi.

-विद्या knowledge of practical life; Mb.7.

-विपत्तिः Failing of an aim; समीक्ष्यतां चार्थविपत्तिमार्गताम् Rām.2.19.4.

-विभावक a. money-giver; विप्रेभ्यो$र्थविभावकः Mb.3.33. 84.

-विप्रकर्षः difficulty in the comprehension of the sense.

-विशेषणम् a reprehensive repetition of something uttered by another; S. D.49.

-वृद्धिः f. accumulation of wealth.

-व्ययः expenditure; ˚ज्ञ a. conversant with money-matters.

-शब्दौ Word and sense.

-शालिन् a. Wealthy.

-शास्त्रम् 1 the science of wealth (political economy).

-2 science of polity, political science, politics; अर्थशास्त्रविशारदं सुधन्वानमुपाध्यायम् Rām.2.1.14. Dk.12; इह खलु अर्थशास्त्रकारास्त्रिविधां सिद्धिमुपवर्णयन्ति Mu.3; ˚व्यवहारिन् one dealing with politics, a politician; Mu.5.

-3 science giving precepts on general conduct, the science of practical life; Pt.1.

-शौचम् purity or honesty in money-matters; सर्वेषां चैव शौचानामर्थशौचं परं स्मृतं Ms. 5.16.

-श्री Great wealth.

-संस्थानम् 1 accumulation of wealth.

-2 treasury.

-संग्रहः, -संचयः accumulation or acquisition of wealth, treasure, property. कोशेनाश्रयणी- यत्वमिति तस्यार्थसंग्रहः R.17.6. कुदेशमासाद्य कुतो$र्थसंचयः H.

-संग्रहः a book on Mīmāṁsā by Laugākṣi Bhāskara.

-सतत्त्वम् truth; किं पुनरत्रार्थसतत्त्वम् । देवा ज्ञातुमर्हन्ति MBh. or P.VIII.3.72.

-समाजः aggregate of causes.

-समाहारः 1 treasure.

-2 acquisition of wealth.

-संपद् f. accomplishment of a desired object; उपेत्य संघर्ष- मिवार्थसंपदः Ki.1.15.

-संपादनम् Carrying out of an affair; Ms.7.168.

-संबन्धः connection of the sense with the word or sentence.

-संबन्धिन् a. Concerned or interested in an affair; Ms.8.64.

-साधक a.

1 accomplishing any object.

-2 bringing any matter to a conclusion.

-सारः considerable wealth; Pt.2.42.

-सिद्ध a. understood from the very context (though not expressed in words), inferable from the connection of words.

-सिद्धिः f. fulfilment of a desired object, success. द्वारमिवार्थसिद्धेः R.2.21.

-हानिः Loss of wealth

-हारिन् a. stealing money Ks.

-हर a. inheriting wealth.

-हीन a.

1 deprived of wealth, poor.

-2 unmeaning, nonsensical.

-3 failing.

अश् I. 5 A. [अश्नुते, आनशे, आशिष्ट-आष्ट, अशिता-अष्टा, अशिष्यते-अक्ष्यते, अशितुम्-अष्टुम्, अशित-अष्ट]

1 To pervade, fill completely, penetrate; खं प्रावृषेण्यैरिव चानशे$ब्दैः Bk.2.3; सदिगश्नुवानमिव विश्वमोजसा Ki.12.21; Śi.17. 46.65;

-2 To reach, go or come to, arrive at, attain to; नैष्कर्म्यं पुरुषो$श्नुते Bg.3.4; सर्वमानन्त्यमश्नुते Y.1.261.

-3 To get, gain, obtain, enjoy, experience; अत्युत्कटैः पापपुण्यैरिहैव फलमश्नुते H.1.8; उदयमस्तमयं च रघू- द्वहादुभयमानशिरे वसुधाधिपाः R.9.9; न वेदफलमश्नुते Ms.1.19; 4.149;5.46; अर्थज्ञ इत्सकलं भद्रमश्नुते Nir.; फलं दृशोरानशिरे महिष्यः N.6.43; Bg.3.4; 5.21; Bk.3.37;5.14; 14.19.

-4 To become master of; to master, to be able (Ved.).

-5 To heap, accumulate. With

अनु 1 To reach, come up to.

-2 to equal.

- आ 1 to reach to.

-2 to obtain, get.

-3 to addict oneself to.

-उद् 1 to reach to the top of.

-2 to reach, obtain, get

-3 to be master of.

- उप 1 to obtain, enjoy, acquire. न च लोकानुपाश्नुते Mb.; क्रियाफलमुपाश्नुते Ms.6.82,12.2,81.

-2 to become master of.

-परि to reach, attain; fill competely, pervade.

-प्र to arrive at, reach, occupy; fill completely.

-2 to fall to the lot of one (acc.). -II. 9. P. (rarely A.) [अश्नाति, आशीत्, आश, अशिता, अशिष्यति, अशित]

1 To eat, to consume; निवेद्य गुरवे$श्नीयात् Ms.2. 51; अश्नीमहि वयं भिक्षाम् Bh.3.117.

-2 To taste, enjoy; यद्ददाति यदश्नाति तदेव धनिनो धनम् H.1.143-44; अश्नन्ति दिव्यान् दिवि देवभोगान् Bg.9.2; प्रत्यक्षं फलमश्नन्ति कर्मणाम् Mb. -Caus. (आशयति) To feed, give to eat, cause to eat or drink (with acc. of person); आशयच्चामृतं देवान् Sk.; Ms.3.83, 94,219,22; (for derivatives from the causal see under आ). -With

अति to precede or surpass in eating.

-उप to eat; taste, enjoy.

असूर्य a. Sunless; असूर्ये तमसि वावृधानम् Rv.5.32.6. ind. At night.

-Comp. -ग a. not entering into the Sun, i. e. not set; ग्रहैस्ततः पञ्चभिरुच्चसंश्रयैरसूर्यगैः सूचित- भाग्यसम्पदम् R.3.13; (रविणास्तमयो योगो वियोगस्तूदयो भवेत्).

आलिप् 6 P.

1 To anoint, besmear; आलिम्पन्नमृतमयैरिव प्रलेपैः U.3.39; plaster, bedaub.

-2 To rub (on the body); आलिप्यते चन्दनमङ्गनाभिः Rs.6.12.

उदय a. (In gram.) Following, coming after or upon (as a letter, accent &c.); उदयशब्दः परशब्दसमानार्थः प्रातिशाख्येषु प्रसिद्धः.

-यः 1 Rise (fig. also); चन्द्रोदय इवोदधेः R.12.36,2.73; going upwards, ascending (as of the sun, stars &c.).

-2 (a) Rising up, coming forth; द्रविण˚ acquisition of wealth; Pt.2; so भाग्य˚ dawn of fortune; Amaru.25; स्वगुणोदयेन Pt.1.94. (b) Appearance, becoming visible, production; घनोदयः प्राक् Ś.7.3; मेघ˚ Ku.6.54; हसितमन्यनिमित्तकृतोदयम् Ś.2.12 raised from some other cause; Amaru.88; Ś.7.8; फलोदय R.1.5; rising or accomplishment of the fruit; Ms.3.169; K<?>.3.18.

-3 Creation (opp. प्रलय); यः सिन्धूनामुपोदये Rv.8.41.2. यौ तौ स्वप्नावबोधौ तौ भूतानां प्रलयो- दयौ Ku.2.8.

-4 The eastern mountain (behind which the sun is supposed to rise); ददर्श पिङ्गाधिपतेरमात्यं वाता- त्मजं सूर्यमिवोदयस्थम् Rām.5.31.18. यौर्यत्र दृश्यते भास्वान्स तेषामुदयः स्मृतः; उदयगूढशशाङ्कमरीचिभिः V.3.6.

-5 Advance- ment, prosperity, rise; (opp. व्यसन), तेजोद्वयस्य युगपद्- व्यसनोदयाभ्याम् Ś.4.2; उदये मदावाच्यमुञ्झता R.8.84; K.5; importance, celebrity; ˚उन्मुखे त्वयि R.11.73.

-6 Elevation, exaltation, rise; growth; उदयमस्तमयं च रघू- द्वहात् R.9.9; तमुदयाय नवा नवयौवना 7; आत्मोदयः परग्लानिः Śi 2.3,11.6.

-7 Result, consequence; असुखोदयं कर्म Ms.4.7; Amaru.47; following; नोदात्तस्वरितोदयम् P.VIII.4.67.

-8 Accomplishment, fulfilment; उपस्थितो- दयम् R.3.1; प्रारम्भसदृशोदयः 1.15.

-9 Profit, advantage.

-1 Income, revenue; Ms.7.55; Y.2.43.

-11 Interest, consideration paid for the use of money; Y.2.67,146.

-12 Light, splendour.

-13 Outlet, exit.

-14 Beginning; अभिगम्योदयं तस्य कार्यस्य प्रत्यवेदयत् Mb.3.282.22.

-15 Efficacy, influence; पर्याप्तः परवीरघ्न यशस्यस्ते बलोदयः Rām. 5.56.11.

-16 Birthday celebration; हस्ते गृहीत्वा सहराम- मच्युतं नीत्वा स्ववाटं कृतवत्यथोदयम् Bhāg.1.11.2.

-17 The first lunar mansion; the orient sine.

-Comp. -अचलः, -अद्रिः, -गिरिः, -पर्वतः, -शैलः the eastern mountain behind which the sun, moon &c are supposed to rise; उदयगिरिवनालीबालमन्दारपुष्पम् Udb.; श्रितोदयाद्रेरभिसा- यमुच्चकैः Śi.1.16; तत उदयगिरेरिवैक एव Māl.2.1.

-इन्दुः The town इन्द्रप्रस्थ; पुरे कुरूणामुदयेन्दुनाम्नि Mb.7.23.29.

-उन्मुख a. About to rise, expecting prosperity.

-क्रमः Gradual rise; नाडीनाम् Māl.5.2. by gradually inflating or filling with wind the Nādīs, (as in the act of restraining the wind).

-ज्या f. See उदय (17).

-पुरम् N. of the capital of Mārwār.

-प्रस्थः the plateau of the mountain behind which the sun is supposed to rise.

-प्राणः (pl.) A particular measure of time.

-राशिः The constellation in which the planet is seen when on the horizon.

उपशान्तिः f.

1 Cessation, allaying, quieting, alle- viation; आर्तमयोपशान्तये R.8.31; Amaru.65.

-2 Appeasing, assuaging, pacification, satisfaction (of desires); स्त्रीषु कामोपशान्तिः (केन दृष्टं श्रुतं वा) Pt.1.147.

कथा [कथ् नि˚ अ] A tale, story; ˚प्रावीण्यम् U.4. historical knowledge.

-2 A fable, feigned story; कथाच्छलेन बालानां नीतिस्तदिह कथ्यते H. Pr.8.

-3 An account, allusion, mention; कथापि खलु पापानामलमश्रेयसे यतः Śi.2. 4.

-4 Talk, conversation, speech; प्रथमं कृतां कथाम् Ś. 4.1.

-5 A variety of prose composition, often distingui- shed from आख्यायिका; (प्रबन्धकल्पनां स्तोकसत्यां प्राज्ञाः कथां विदुः । परंपराश्रया या स्यात् सा मताख्यायिका बुधैः ॥); see under आख्यायिका also.

-6 (In phil.) Disputation. का कथा or कथा with प्रति (what mention) is often used in the sense of 'what need one say of', 'not to mention', 'to say nothing of', 'how much more', or 'how much less'; का कथा बाणसंधाने ज्याशब्देनैव दूरतः । हुंकारेणेव धनुषः स हि विघ्नानपोहति Ś.3.1; अभितप्तमयो$पि मार्दवं भजते कैव कथा शरीरिषु R.8.43; आप्तवागनुमानाभ्भ्यां साध्यं त्वां प्रति का कथा 1.28; Ve.2.25.

-Comp. -अनुरागः taking pleasure in conversation; स्मर्तव्यो$स्मि कथान्तरेषु भवता Mk.7.7.

-2 another tale.

-अवशेष or कथाशेष a. one of whom only the narrative remains, i. e. deceased, dead.

-आक्रमः the commencement of a conversation.

-आरम्भः com- mencement of a tale.

-आरामः garden of fable.

-आलापः speech, conversation.

-उदयः the beginning of a tale.

-उद्धातः 1 the second of the five kinds of प्रस्तावना, where the first character enters the stage after over- hearing and repeating either the words of the manager (सूत्रधार) or their sense; see S. D.29; e. g. in Ratn., Ve. or Mudrārākṣasa.

-2 commencement of a tale or narration; आकुमारकथोद्धातं शालिगोप्यो जगुर्यशः R.4.2.

-उपकथनम्, -उपाख्यानम् narration, relation, telling a story.

-छलम् 1 the guise of a fable.

-2 giving a false account.

-नायकः, -पुरुषः the hero or leading character of a story; रामायण˚ U.4,6.

-पीठम् 1 the introductory part of a tale or story.

-2 N. of the first लम्बक or book of the कथासरित्सागर.

-प्रबन्धः a tale, fiction, fable.

-प्रसङ्ग a.

1 talkative, talking much and foolishly.

-2 mad, foolish.

(-ङ्गः) 1 conversa- tion, talk or course of conversation; नानाकथाप्रसङ्गावस्थितः H.1; कथाप्रसङ्गेन विवादं किल चक्रतुः Ks.22.181; N.1.35.

-2 a curer of poisons (विषवैद्य); कथाप्रसङ्गो वार्तायां विषवैद्ये$पि वाच्यवत् Viśvakoṣa. कथाप्रसंगेन जनैरुदाहृताम् Ki.1.24 (where the word is used in sense 1 also).

-प्राणः an actor.

-2 a professional story-teller.

-मात्र a. One of whom nothing but the narrative is left; deceased, dead. कालेन ते कृताः सर्वे कथामात्राः कथासु च Bhāg.12.2.44.

-मुखम् the introductory portion of a story; Pt.1

-योगः course of conversation, talk, discourse.

-विपर्यासः changing the course of a story.

-विरक्त a. reserved, taciturn, disliking conversation.

-शेष a. see कथावशेष.

कूट a.

1 False; as in कूटाः स्युः पूर्वसाक्षिणः Y.2.8; दुस्तोषः कूटयोगिनाम् Bhāg.2.9.19.

-2 Immovable, steady.

-3 Despised.

-टः, -टम् 1 Fraud, illusion, deception.

-2 A trick, fraudulent or roguish scheme; अक्षकूटमधि- ष्ठाय हृतं दुर्योधनेन वै Mb.3.33.3.

-3 A puzzling question, knotty or intricate point, as in कूटश्लोक, कूटान्योक्ति; वाचः कूटं तु देवर्षेः स्वयं विभमृशुर्धिया Bhāg.6.5.1.

-4 Falsehood, untruth; oft. used in comp. with the force of an adjec- tive; ˚वचनम् false or deceitful words; ˚तुला, ˚मानम् &c.

-5 A summit or peak of a mountain; वर्धयन्निव तत्कूटानु- द्धतैर्धातुरेणुभिः R.4.71, Me.115; Māl.5.32.

-6 Any projection or prominence.

-7 The bone of the forehead with its projections, the crown of the head.

-8 A horn, सम्परेतमयःकूटैश्छिन्दन्त्युत्थितमन्यवः Bhāg.4.25.8.

-9 End, corner; Y.3.96.

-1 Head, chief.

-11 A heap, mass, multitude; अभ्रकूटम् 'a heap of clouds'; so अन्नकूटम् 'a heap of food'; Mv.6.32.

-12 A hammer, an iron mallet.

-13 A plough-share, the body of a plough.

-14 A trap for catching deer; नश्येदभिमृशन्सद्यो मृगः कूट- मिव स्पृशन् Mb.12.68.52.

-15 A concealed weapon, as a dagger in a woollen case or a sword in a stick.

-16 A water-jar.

-17 The door of a city; निर्ययुर्भवनात्त- स्मात्कूटमुद्गरपाणयः Rām.5.42.25.

-18 A false coin; कूटं हि निषादानामेवोपकारकं न आर्याणाम् ŚB. on MS.6.1.52.

-टः 1 A house, dwelling.

-2 An ox whose horns are broken.

-3 An epithet of Agastya.

-Comp. -अक्षः a false or loaded die; कूटाक्षोपधिदेविनः Y.2.22.

-अगारम् an apartment on the top of a house; कूटागारैश्च संपूर्णामि- न्द्रस्येवामरावतीम् Rām.1.5.15.

-अर्थः ambiguity of meaning. ˚भाषिता a tale, fiction.

-उपायः a fraudulent plan, trick, stratagem.

-कारः, -कारकः a rogue, a false witness; Ms.3.158.

-कृत् a.

1 cheating, deceiving.

-2 forging a document; Y.2.7.

-3 bribing. (-m.)

1 a man of the writer caste (कायस्थ).

-2 an epithet of Śiva.

-कार्षापणः a false कार्षापण q. v.

-कोष्ठम् a. compartment on the top of a building (Kāmikāgama 55.123-3); (कूटशाला and कूटागार are synonyms).

-खङ्गः a sword-stick.

-च्छद्मन् m. a cheat; पीड्यमानाः प्रजा रक्ष्याः कूटच्छद्मादिभिस्तथा Pt.1.343.

-तुला a false pair of scales.

-धर्म a. where falsehood is considered a duty (as a place, house, country, &c.).

-पाकलः, -पर्वः -पूर्वः bilious fever to which elephants are subject (हस्तिवातज्वर); अचिरेण वैकृतविवर्तदारुणः कलभं कठोर इव कूट- पाकलः (अभिहन्ति Māl.1.39); (also sometimes written as कूटपालक).

-पालकः a potter; a potter's kiln.

-पाशः, -बन्धः a trap, snare, समाधिभीतेन किलोपनीतः पञ्चाप्सरोयौवन- कूटबन्धम् R.13.39.

-मानम् false measure or weight.

-मोहनः an epithet of Skanda.

-यन्त्रम् a trap, a snare for deer, birds &c.

-युद्धम् treacherous or unfair warfare; कूटयुद्धविधिज्ञे$पि तस्मिन्सन्मार्गयोधिनि R.17.69.

-रचना 1 a trap laid; Pt.2.85.

-2 artifice, trick; अतर्क्या कुट्टनीकूटरचना हि विधेरपि Ks.57.115.

-लेखः a falsified document; कृत्वाथ कूटलेखं सा विदग्धा मह्यमर्पयत् Ks.124.197.

-शाल्मलिः f., m.

1 a species of the Śālmali tree.

-2 a kind of tree with sharp thorns (regarded as one of the several instruments-- perhaps a club-with which the wicked are tortured in the world of Yama); see R.12.95 and Malli. thereon.

-शासनम् a forged grant or decree; Ms.9.232.

-संक्रान्तिः the passing of the sun into another zodiac when half the night is over.

-साक्षिन् m. a false witness.

-स्थ a.

1 standing at the top, occupying the highest place (said of a person who stands at the head in a geneological table).

-2 silent; not at all moving or working; Mb.12.179.6. (

-स्थः) the Supreme Soul (immovable, unchangeable, and perpetually the same); क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थो$क्षर उच्यते Bg.6.8;12.3. (

-स्थः, -स्थम्) a kind of perfume (Mar. नखला).

-स्वर्णम् counterfeit gold; Y.2.297.

-हेमन् (as above); रज्यत्तुषारद्युतिकूटहेम तत्पाण्डु जातं रजतं क्षणेन N.22.52.

प्ररोहः 1 Sprouting, shooting or growing up, gremina- tion; as in यवाङ्कुरप्ररोहः.

-2 A bud, sprout, shoot (fig. also); प्लक्षप्ररोह इव सौधतलं बिभेद R.8.93; प्लक्षान् प्ररोह- जटिलानिव मन्त्रिवृद्धान् 13.71; Ku.5.6;7.17; U.5.3.

-3 A scion, offspring; हा राधेयकुलप्ररोह Ve.4; Mv.6.25; नन्दवंशप्ररोहः Mu.1.11.

-4 A shoot of light; कुर्वन्ति सामन्तशिखामणीनां प्रभाप्ररोहास्तमयं रजांसि R.6.33.

-5 A new leaf or branch, twig, spray.

-6 An excrescence.

प्रलेपः 1 An unguent, an ointment, a salve; आलिम्पन्न- मृतमयैरिव प्रलेपैः U.3.39.

-2 Plaster.

-3 A hectic or slow fever.

भज् I. 1 U. (भजति-ते but usually Atm. only; बभाज, भेजे, अभाक्षीत्, अभक्त, भक्ष्यति-ते, भक्त)

1 (a) To share, distribute, divide; भजेरन् पैतृकं रिक्थम् Ms.9.14; न तत्पुत्रै- र्भजेत् सार्धम् 29,119. (b) To assign, allot, apportion; गायत्रीमग्नये$भजत् Ait. Br.

-2 To obtain for oneself, share in, partake of; पित्र्यं वा भजते शीलम् Ms.1.59.

-3 To accept, receive; चामुण्डे भगवति मन्त्रसाधनादावुद्दिष्टामुपनिहितां भजस्व पूजाम् Māl.5.25.

-4 (a) To resort to, betake oneself to, have recourse to; शिलातलं भेजे K.179; मातर्लक्ष्मि भजस्व कंचिदपरम् Bh.3.64; न कश्चिद्वर्णानामपथमप- कृष्टो$पि भजते Ś.5.1; Bv.1.83; R.17.28. (b) To practise, follow, cultivate, observe; तृष्णां छिन्धि भज क्षमाम् Bh.2.77; भेजे धर्ममनातुरः R.1.21; Mu.3.1.

-5 To enjoy, possess, have, suffer, experience, entertain; विधुरपि भजतेतरां कलङ्कम् Bv.1.74; न भेजिरे भीमविषेण भीतिम् Bh.2.8; व्यक्तिं भजन्त्यापगाः Ś.7.8; अभितप्तमयो$पि मार्दवं भजते कैव कथा शरीरिषु R.8.43; Māl.3.9; U.1.35.

-6 To wait or attend upon, serve; (दोग्ध्रीं) भेजे भुजोच्छिन्नरि- पुर्निषण्णाम् R.2.23; Pt.1.181; Mk.1.32.

-7 To adore, honour, worship (as a god).

-8 To choose, select, prefer, accept; सन्तः परीक्ष्यान्यतरद्भजन्ते M.1.2.

-9 To enjoy carnally; वसोर्वीर्योत्पन्नामभजत मुनिर्मत्स्यतनयाम् Pt.4.5.

-1 To be attached or devoted to; आसन्नमेव नृपतिर्भजते मनुष्यं विद्याविहीनमकुलीनमसंस्कृतं वा Pt.1.35.

-11 To take possession of.

-12 To fall to the lot of any one.

-13 To grant, bestow.

-14 To supply, furnish (Ved.).

-15 To favour; ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस्तथैव भजाम्यहम् Bg.4.11.

-16 To decide in favour of, declare for.

-17 To love, court (affection).

-18 To apply oneself to, be engaged in.

-19 To cook, dress (food).

-2 To employ, engage. (The meanings of this root are variously modified according to the noun with which it is connected:-- e. g. निद्रां भज् to go to sleep; मूर्छां भज् to swoon; भावं भज् to show love for &c. &c.). -Caus.

1 To divide.

-2 To put to flight, pursue.

-3 To cook, dress. -II. 1.U. (भाजयति-ते, regarded by some as the caus. of भज् I)

1 To cook.

-2 To give.

मत्त p. p. [मद्-क्त]

1 Intoxicated, drunk, inebriated (fig. also); Ms.11.96; मत्तं प्रमत्तमुन्मत्तं...... न रिपुं हन्ति धर्मवित् Bhāg.1.7.36; ज्योत्स्नापानमदालसेन वपुषा मत्ताश्चकोरा- ङ्गनाः Vb.1.11; प्रभामत्तश्चन्द्रो जगदिदमहो विभ्रमयति K. P.1; so ऐश्वर्य˚, धन˚, बल˚ &c.

-2 Mad, insane.

-3 In rut, furious (as an elephant); जयश्रीरन्तरा वेदिर्मत्तवारणयोरिव R.12.93.

-4 Proud, arrogant.

-5 Delighted, over- joyed, excited with joy.

-6 Amorous, sportive, wanton.

-7 Excited by sexual desire.

-त्तः 1 A drunkard.

-2 A mad man.

-3 An elephant in rut.

-4 A cuckoo.

-5 A buffalo.

-6 The thorn-apple or Dhattūra plant.

-त्ता Spirituous or vinous liquor.

-Comp. -आक्रीडा N. of a metre; मत्ताक्रीडा म्नौ त्नौ नौ नल्गिति भवति वसुशरदशयनियुता V. Ratna.

-आम्लवः a fence round a large building (as of a rich man).

-इभः an elephant in rut. ˚गमना a woman having the gait of an elephant in rut, e. g. with a lounging gait. ˚विक्रीडितम् N. of a metre; सभरा न्मौ यलगास्त्रयोदशयतिर्मत्ते भविक्रीडितम् V. Ratna.

-काशि(सि)नी a handsome and very fascinating woman; दर्शितो$सौ चित्रपटस्तस्यै मत्तकाशिन्यै Dk.2.3.

-कीशः an elephant.

-गामिनी = 1 मत्तेभगमना above.

-2 a bewitching or wanton woman.

-दन्तिन् m.,

-नागः an elephant in rut.

-पालकः a drunken wretch; दास्याः पुत्र मत्तपालक कुतो$त्र नवमालिका Nāg.3.

-मयूरः a wild or amorous peacock. (

-रम्) a kind of metre; वेदैरन्ध्रैर्मत्तौ यसगा मत्तमयूरम् V. Ratna.

-वारणः an elephant in rut; R.12.93.

(-णः, -णम्) 1 a fence round a large building or mansion.

-2 a turret or small room on the top of a large building.

-3 a veranda.

-4 a pavilion.

-5 a peg or bracket.

-6 a bed-stead. (

-णम्) pounded betel-nuts.

मार्दवम् [मृदोर्भावः अण्] Softness (lit. and fig.), pliancy, weakness; अभितप्तमयो$पि मार्दवं भजते कैव कथा शरीरिषु R.8.43 'becomes soft'; स्वशरीरमार्दवम् Ku.5. 18.

-2 Mildness, indulgence, gentleness, leniency; Bg.16.2.

श्रौत्रम् [श्रोत्र-स्वार्थे अण्]

1 The ear.

-2 Proficiency in the Vedas. -a. Relating to the ear; यश्चायमध्यात्मं श्रौत्रः प्रातिश्रुत्करतेजोमयो$मृतमयः पुरुषः Bṛi. Up.2.5.6.

सृङ्का f.

1 A tinkling string of jewels; तवैव नाम्ना भवितायमग्निः सृङ्कां च मामनेकरूपां गृहाण Kaṭh.1.16.

-2 A way, path; नैतां सृङ्कां वित्तमयीमवाप्तो यस्यां मज्जन्ति वहवो मनुष्याः 2.3.