अन्नगति

an animal.

got up in a carriage.

mfn. disappeared

f. the oesophagus, gullet

mfn. not changing its course Ṡāk.

m. N. of a Samādhi Kāraṇḍ.

mfn. going in deep orﾠ low places MārkP. ;

mfn. going with great strides orﾠ quickly Ṡak.

mfn. engaged in copulation MBh.

mfn. « going together», agreeing together (- tva n.) Bādar. Sch.

mfn. fallen asleep, sleeping, dreaming, R:

अनुशुच् 1 P. To bewail, mourn over, regret; गतासूनगतासूंश्च नानुशोचन्ति पण्डिताः Bg.2.11. कथं तमेव चौरहतकमनुशोचसि Mk.3; नष्टं मृतमतिक्रान्तं नानुशोचन्ति पण्डिताः Pt. 1.333; शैशवं ते स्मृत्वात्मानमनुशोचामि K.333; विराजमानौ शोके$पि तनयाननुशोचतम् Ve.5.4 condole with, weep with. -Caus. To mourn over, deplore, grieve for, regret; तृणमिव वने शून्ये त्यक्ता न वाप्यनुशोचिता U.3.32 nor was she (her loss) regretted.

उपस्थानम् 1 Presence, proximity, nearness.

-2 Approaching, coming, appearance, coming into the presence of; युगपदाचार्ययोरुपस्थानम् M.1.

-3 (a) Worship- ping, waiting upon (with prayers); attendance, service; सूर्योपस्थानात्प्रतिनिवृत्तं पुरूरवसं मामुपेत्य V.1; सूर्यस्योपस्थानं कुर्वः V.4; Y.1.22,3.282. (b) Obeisance; greeting; ˚स्तोत्रपद्धतिम् U.1 a form of congratulatory panegyric. (c) Accepting, agreeing (as a lover &c); सो$यं मामनु- पस्थाने व्यक्तं नैराश्यमागतः Rām.6.92.47.

-4 Attending to, guarding; रावणहित˚ Mv.5.

-5 An abode, abode of wrestling; चाणूरो मुष्टिकः कूटः शलस्तोशल एव च । त आसेदुरुप- स्थानं वल्गुवाद्यप्रहर्षिताः ॥ Bhāg.1.42.37.

-6 The sanctuary, any sacred place (approached with respect).

-7 An appeal, application; यदि कुर्युरुपस्थानं वादं तत्र प्रवर्तयेत् Śukra.4.63.

-8 Remembrance, recollection, memory; तत्त्वस्मृतेरुपस्थानात् (योगः प्रवर्तते) Y.3.16.

-9 Obtaining, getting; दृष्टः कश्चिदुपायो मे सीतोपस्थानकारकः Rām.6.64.21.

-1 A reception room; assembly; palace; a court; उपस्थानगतः कार्यार्थिनामद्वारासङ्गं कारयेत् Kau. A.1.14; Rām.2.15.1.

-11 A particular part of the संध्या.

-Comp. -शाला An assembly-room (in monastery); Buddha.

गत p. p. [गम्-क्त]

1 Gone, departed, gone for ever; Mu.1.25; किं गते सलिले सेतुबन्धेन, किं गते विवाहे नक्षत्रपरीक्षया Vb.4. 'what is the use of locking the stable-door when the steed is stolen ?'

-2 Passed away, elapsed, past; गदायां रात्रौ.

-3 Dead, deceased, departed to the next world; गत एव न ते निवर्तते Ku.4.3.

-4 Gone to, arrived at, reaching to.

-5 Being in, situated in, resting on, contained in; usually in comp.; प्रासादप्रान्तगतः Pt.1 seated on &c.; सदोगतः R.3.66 seated in the assembly; भर्तारं गता Ś.4.13 united to a husband; so आद्य˚; सर्वगत existing everywhere.

-6 Fallen into, reduced to; e. g. आपद्गतः

-7 Referring or relating to, with regard to, about, concerning, connected with (usually in comp.); राजा शकुन्तलागतमेव चिन्तयति Ś.5; भर्तृगतया चिन्तया Ś4; वयमपि भवत्यौ सखीगतं किमपि पृच्छामः Ś1; so पुत्रगतः स्नेहः &c.

-8 Frequented, resorted to; सुहृद्˚ Ku.4.24.

-9 Known, celebrated.

-1 Directed towards, belonging to.

-11 Known, understood.

-तम् 1 Motion, going; गतमुपरि घनानां वारिगर्भोदराणाम् Ś.7.7; Śi.1.2, 7.4.

-2 Gait, manner of going; Ku.1.34; हंस प्रयच्छ मे कान्ता गतिरस्यास्त्वया हृता V.4.16.

-3 An event.

-4 The place where one has gone.

-5 Celebration, being known, diffusion; यावन्नाम्नो गतम् Ch. Up.7.1.5.

-6 Manner. (As first member of comp. translated by 'free from', 'bereft of', 'deprived of', 'without'.)

-Comp. -अक्ष a. sightless, blind.

-अध्वन् a.

1 one who has accomplished or finished a journey; बलैरध्युषि- तास्तस्य विजिगीषोर्गताध्वनः R.4.46,11.33.

-2 conversant, familiar (with anything); त्रिविधे मोक्षधर्मे$स्मिन्गताध्वा छिन्नसंशयः Mb.12.32.25. (-f.) the time immediately preceding new moon when a small streak of the moon is still visible; (चतुर्दशीयुक्ता$मावास्या).

-अनुगतम् following custom or precedent.

-अनुगतिक a. doing as others do, a blind follower; गतानुगतिको लोको न लोकः पार- मार्थिकः Pt.1.342 'people are blind followers or servile imitators'; Mu.6.5.

-अन्त a. one whose end has arriv- ed.

-अर्थ a.

1 poor.

-2 meaningless (the meaning being already expressed).

-असु, -जीवित, -प्राण a. expired, dead; गतासूनगतासूंश्च नानुशोचन्ति पण़्डिताः Bg.2.11.

-आगतम् 1 going and coming, frequent visits; आदित्यस्य गतागतैरहरहः संक्षीयते जीवितम् Bh.3.7; Bg.9.21; Mu.2.3; 4.1.

-2 interchange of place; कष्टं स्मरामि तव तानि गता- गतानि Māl.9.47.

-3 the flight of a bird backward and forward.

-4 irregular course of the stars (in astro- nomy).

-5 Narration of past and future; स सर्वमखिलं राज्ञो वंशस्याह गतागतम् Rām.7.51.23.

-आधि a. free from anxiety, happy.

-आयुस् a. decrepit, infirm, very old.

-आर्तवा 1 a woman past her child-bearing.

-2 a bar- ren woman.

-उत्साह a. disspirited, dejected.

-ओजस् a. bereft of strength or energy.

-कल्मष a. freed from crime or sin, purified.

-क्लम a. refreshed; संविशेत्तु यथाकालमुत्तिष्ठेच्च गतक्लमः Ms.7.225.

-चेतन a. deprived of sense or consciousness, insensible, senseless.

-त्रप a. bold, without fear or shame; Bhāg.8.8.29.

-दिनम्, -दिवसः the past day, yesterday.

-दिनम् ind.. yester- day.

-प्रत्यागत a. returned after having gone away; Ms.7.186.

-प्रभ a. bereft of splendour, dim, obscured, faded.

-प्राण a. lifeless, dead.

-प्राय a. almost gone, nearly passed away; गतप्राया रजनी.

-भर्तृका 1 a widow.

-2 (rarely) a woman whose husband has gone abroad (= प्रोषितभर्तृका); किमु मुहुर्मुहुर्गतमर्तृकाः Śi.

-मनस्क a. thinking of (loc.); सपदि गतमनस्कः (प्रियायाः केशपाशे) R. 9.67.

-लक्ष्मीक a.

1 bereft of lustre or splendour, faded.

-2 deprived of wealth, impoverished, suffering losses.

-वयस्, -वयस्क a. advanced in years, aged, old; गतवयसामपि पुंसां येषामर्था भवन्ति ते तरुणाः Pt.1.1.

-वर्षः, -र्षम् the past year.

-वैर a. at peace (with), reconciled.

-व्यथ a. free from pain; प्रत्तां दुहितरं सम्राट् सदृक्षाय गत- व्यथः Bhāg.3.22.24.

-शैशव a. past child-hood.

-श्रम a. unmindful of troubles; आदित्यपथमाश्रित्य जगाम स गतश्रमः Rām.6.74.5.

-सङ्ग a.

1 free from attachment; गतसङ्गस्य युक्तस्य Bg.4.23.

-2 adverse or indifferent to.

-सत्त्व a.

1 dead, annihilated, lifeless.

-2 base.

-सन्नकः an elephant out of rut.

-स्पृह a. indifferent to worldly attachments; गतस्पृहो धैर्यधरः कृपालुः Vaidyajīvanam.

प्रति ind.

1 As a prefix to verbs it means (a) towards, in the direction of; (b) back, in return, again; तष्ठेदानीं न मे जीवन् प्रतियास्यसि दुर्मते Rām.7.18.13; (c) in opposition to, against, counter; (d) upon, down upon; (see the several roots with this preposition).

-2 As a prefix to nouns not directly derived from verbs it means (a) likeness, resemblance, equality; (b) opposite, of the opposite side; प्रतिबल Ve.3.5. 'the opposing force'; so प्रतिद्विपाः Mu.2.13; (c) rivalry; as in प्रतिचन्द्रः 'a rival moon'; प्रतिपुरुषः &c.

-3 As a separable preposition (with acc.) it means (a) towards, in the direction of, to; तौ दम्पती स्वां प्रति राजधानीं प्रस्थापयामास वशी वसिष्ठः R.2.7;1. 75; प्रत्यनिलं विचेरु Ku.3.31; वृक्षं प्रति विद्योतते विद्युत् Sk.; (b) against, counter, in opposition to, opposite; तदा यायाद् रिपुं प्रति Ms.7.171; प्रदुदुवुस्तं प्रति राक्षसेन्द्रम् Rām.; ययावजः प्रत्यरिसैन्यमेव R.7.55; (c) in comparison with, on a par with, in proportion to, a match for; त्वं सहस्राणि प्रति Ṛv.2.1.8; (d) near, in the vicinity of, by, at, in, on; समासेदुस्ततो गङ्गां शृङ्गवेरपुरं प्रति Rām.; गङ्गां प्रति; (e) at the time, about, during; आदित्यस्योदयं प्रति Mb; फाल्गुनं वाथ चैत्रं वा मासौ प्रति Ms.7.182; (f) on the side of, in favour of, to the lot of; यदत्र मां प्रति स्यात् Sk.; हरं प्रति हलाहलं (अभवत्) Vop.; (g) in each, in or at every, severally (used in a distributive sense); वर्षं प्रति, प्रतिवर्षम्; यज्ञं प्रति Y.1.11; वृक्षं वृक्षं प्रति सिञ्चति Sk.; (h) with regard or reference to, in relation to, regarding, concerning, about, as to; न हि मे संशीतिरस्या दिव्यतां प्रति K.132; चन्द्रोपरागं प्रति तु केनापि विप्रलब्धासि Mu.1; धर्मं प्रति Ś.5.18; मन्दौत्सुक्यो$स्मि नगरगमनं प्रति Ś.1; Ku.6.27; 7.83; त्वयैकमीशं प्रति साधु भाषितम् 5.81; Y.1.218; R.6. 12;1.29;12.51; (i) according to, in conformity with; मां प्रति in my opinion; (j) before, in the presence of; (k) for, on account of.

-4 As a separable preposi- tion (with abl.) it means either (a) a representative of, in place of, instead of; प्रद्युम्नः कृष्णात् प्रति Sk.; संग्रामे यो नारायणतः प्रति Bk.8.89; or (b) in exchange or return for; तिलेभ्यः प्रति यच्छति माषान् Sk.; भक्तेः प्रत्यमृतं शंभोः Vop.

-5 As the first member of Avyayībhāva compound it usually means (a) in or at every; as प्रतिसंवत्सरम् 'every year', प्रतिक्षणम्, प्रत्यहम् &c.; (b) towards, in the direction of; प्रत्यग्नि शलभा डयन्ते.

-6 प्रति is sometimes used as the last member of Avyayī. comp. in the sense of 'a little'; सूपप्रति, शाकप्रति. [ Note:-- In the com- pounds given below all words the second members of which are words not immediately connected with verbs, are included; other words will be found in their proper places.]

-Comp. -अंशम् ind. on the shoulders.

-अक्षरम् ind. in every syllable or letter; प्रत्यक्षरश्लेषमयप्रबन्ध Vās.

-अग्नि ind. towards the fire.

-अग्र = प्रत्यग्र q. v.

-अङ्गम् 1 a secondary or minor limb (of the body), as the nose.

-2 a division, chapter, section.

-3 every limb.

-4 a weapon. (

-ङ्गम्) ind.

1 on or at every limb of the body; as in प्रत्यङ्ग- मालिङ्गितः Gīt.1.

-2 for every subdivision.

-3 in each case (in grammar).

-अधिदेवता a tutelary deity who stays in front or near one; Hch.

-अधिष्ठानम्, -आधानम् the principal place of residence; Bṛi. Up.2.2.1.

-2 repository.

-अनन्तर a.

1 being in immediate neigh- bourhood; दानमानादिसत्कारैः कुरुष्व प्रत्यनन्तरम् Rām.4.15.27. (com. प्रत्यनन्तरं स्वाधीनम्).

-2 standing nearest (as an heir).

-3 immediately following, closely connected with; जीवेत् क्षत्रियधर्मेण स ह्यस्य (ब्राह्मणस्य) प्रत्यनन्तरः; Ms.1. 82;8.185. (

-रम्) ind.

1 immediately after.

-2 next in succession.

-रीभू to betake oneself close to; P. R.

-अनिलम् ind. towards or against the wind.

-अनीक a

1 hostile, opposed, inimical.

-2 resisting, opposing.

-3 opposite.

-4 equal, vying with. (

-कः) an enemy.

(-कम्) 1 hostility, enmity, hostile attitude or position; न शक्ताः प्रत्यनीकेषु स्थातुं मम सुरासुराः Rām.

-2 a hostile army; यस्य शूरा महेष्वासाः प्रत्यनीकगता रणे Mb.; ये$वस्थिताः प्रत्यनीकेषु योधाः Bg.11.32. (प्र˚ may have here sense 1 also).

-3 (in Rhet.) a figure of speech in which one tries to injure a person or thing connected with an enemy who himself cannot be injured; प्रतिपक्षमशक्तेन प्रतिकर्तुं तिरस्क्रिया । या तदीयस्य तत्स्तुत्यै प्रत्यनीकं तदुच्यते K. P.1.

-अनुप्रासः a kind of alliteration.

-अनुमानम् an opposite conclusion.

-अन्त a. contiguous, lying close to, adjacent, bordering.

(-न्तः) 1 a border, frontier; स गुप्तमूलप्रत्यन्तः R.4.26.

-2 a bordering country; especi- ally, a country occupied by barbarian or Mlechchhas. ˚देशः a bordering country. ˚पर्वतः an adjacent hill; पादाः प्रत्यन्तपर्वताः Ak.

-अन्धकार a. spreading shadow; Buddh.

-अपकारः retaliation, injury in return; शाम्येत् प्रत्यप- कारेण नोपकारेण दुर्जनः Ku.2.4.

-अब्दम् ind. every year

-अमित्र a. hostile. (

-त्रः) an enemy. (

-त्रम्) ind. towards as enemy.

-अरिः 1 a well-matched opponent.

-2 the 9th, 14th or 23rd asterism from the जन्मनक्षत्र.

-3 a particular asterism; दारुणेषु च सर्वेषु प्रत्यरिं च विवर्जयेत् Mb.13.14.28 (com. प्रत्यरिं स्वनक्षत्राद् दिननक्षत्रं यावद् गणयित्वा नवभिर्भागे हृते पञ्चमी तारा प्रत्यरिः ।).

-अर्कः a mock sun; parhelion.

-अर्गलम् the rope by which a churning stick is moved.

-अवयवम् ind.

1 in every limb.

-2 in every particular, in detail.

- अवर a.

1 lower, less honoured; पुरावरान् प्रत्यवरान् गरीयसः Mb.13.94.12.

-2 very low or degrading, very insignificant; Ms.1.19.

-अश्मन् m. red chalk.

-अष्ठीला a kind of nervous disease.

-अहम् ind. every day, daily; day by day; गिरिशमुपचचार प्रत्यहं सा सुकेशी Ku.1.6.

-आकारः a scabbard, sheath.

-आघातः 1 a counter-stroke.

-2 reaction.

-आचारः suitable conduct or behaviour.

-आत्मम् ind. singly, severally.

-आत्मक a. belonging to oneself.

-आत्म्यम् similarity with oneself.

-आत्मेन ind. after one's own image; स किंनरान् कुंपुरुषान् प्रत्यात्म्येना- सृजत् प्रभुः Bhāg.3.2.45.

-आदित्यः a mock sun.

-आरम्भः 1 recommencement, second beginning.

-2 pro- hibition.

-आर्द्र a. fresh.

-आशा 1 hope, expectation; न यत्र प्रत्याशामनुपतति नो वा रहयति Māl.9.8.

-2 trust, con- fidence.

-आसङ्गः Connection, contact; अथ प्रत्यासङ्गः कमपि महिमानं वितरति Mv.1.12.

-आस्वर 1 returning.

-2 reflecting; Ch.Up.1.3.2.

-आह्वयः echo, resonance; छाया प्रत्याह्वयाभासा ह्यसन्तो$प्यर्थकारिणः Bhāg.11.28.5.

-उत्तरम् a reply, rejoinder.

-उलूकः 1 a crow; मृत्युदूतः कपोतो$यमुलूकः कम्पयन्मनः । प्रत्युलूकश्च कुह्वानैरनिद्रौ शून्यमिच्छतः ॥ Bhāg.1.14.14.

-2 a bird resembling an owl.

-ऋचम् ind. in each Rik.

-एक a. each, each one, every single one. (

-कम्) ind.

1 one at a time, severally; singly, in every one, to every one; oft. with the force of an adjective; विवेश दण्डकारण्यं प्रत्येकं च सतां मनः R.12.9. 'entered the mind of every good man'; 12.3;7.34; Ku.2.31.

-एनस् m.

1 an officer of justice (who punishes criminals); Bṛi. Up.4.3.7.

-2 a heir responsible for the debts of the deceased; surety.

-कञ्चुकः 1 an adversary.

-2 a critic.

-कण्ठम् ind.

1 severally, one by one.

-2 near the throat.

-कलम् ind. constantly, perpetually.

-कश a. not obeying the whip.

-कष्ट a. comparatively bad.

-कामिनी a female rival; Śi.

-कायः 1 an effigy, image, picture, likeness.

-2 an adversary; स वृषध्वजसायकावभिन्नं जयहेतुः प्रतिकाय- मेषणीयम् Ki.13.28.

-3 a target, butt, mark.

-कितवः an opponent in a game.

-कुञ्जरः a hostile elephant.

-कूपः a moat, ditch.

-कूल a.

1 unfavourable, adverse, contrary, hostile, opposite, प्रतिकूलतामुपगते हि विधौ विफलत्व- मेति बहुसाधनता Śi.9.6; Ku.3.24.

-2 harsh, discordant. unpleasant, disagreeable; अप्यन्नपुष्टा प्रतिकूलशब्दा Ku.1. 45.

-3 inauspicious.

-4 contradictory.

-5 reverse, inverted.

-6 perverse, cross, peevish, stubborn. ˚आचार- णम्, ˚आचरितम् any offensive or hostile action or conduct; प्रतिकूलाचरितं क्षमख मे R.8.81. ˚उक्तम्, -क्तिः f. a contra- diction. ˚कारिन्, -कृत, -चारिन्, -वत्ति a. opposing. ˚दर्शन a. having an inauspicious or ungracious appearance. ˚प्रवर्तिन्, -वर्तिन् a. acting adversely, taking an adverse course. ˚भाषिन् a. opposing, contradicting. ˚वचनम् dis- agreeable or unpleasant speech. ˚वादः contradiction. (प्रतिकूलता, -त्वम् adverseness, opposition, hostility. प्रति- कूलयति 'to oppose'.).

-कूल ind.

1 adversely, contrarily.

-2 inversely, in inverted order.

-कूलय Den. P. to resist, oppose.

-कूलिक a. hostile, inimical.

-क्षणम् ind. at every moment or instant, constantly; प्रतिक्षणं संभ्रमलोलदृष्टि- र्लीलारविन्देन निवारयन्ती Ku.3.56.

-क्षपम् ind. everynight.

-गजः a hostile elephant

-गात्रम् ind. in very limb.

-गिरिः 1 an opposite mountain.

-2 an inferior mountain.

-गृहम्, -गेहम् ind. in every house.

-ग्रामम् ind. in every village.

-चक्रम् a hostile army.

-चन्द्रः a mock moon; paraselene.

-चरणम् ind.

1 in every (Vedic) school or branch.

-2 at every foot-step.

-छाया, -यिका 1 a reflected image, reflection, shadow; रूपं प्रतिच्छायिक- योपनीतम् N.6.45.

-2 an image, picture.

-जङ्घा the forepart of the leg.

-जिह्वा, -जिह्विका the soft palate,

-तन्त्रम् ind. according to each Tantra or opinion.

-तन्त्र- सिद्धान्तः a conclusion adopted by one of the disputants only; (वादिप्रतिवाद्येकतरमात्राभ्युपगतः).

-त्र्यहम् ind. for three days at a time.

-दण्ड a. Ved. disobedient.

-दिनम् ind. every day; राशीभूतः प्रतिदिनमिव त्र्यम्बकस्याट्टहासः Me.6.

-दिशम् ind. in every direction, all round, every- where.

-दूतः a messenger sent in return.

-देवता a corresponding deity; गताः कलाः पञ्चदश प्रतिष्ठा देवाश्च सर्वे प्रतिदेवतासु Muṇḍa.3.2.7.

-देशम् ind. in every country.

-देहम् ind. in every body.

-दैवतम् ind. for every deity.

-द्वन्द्वः 1 an antagonist, opponent, adversary, rival.

-2 an enemy. (

-द्वम्) opposition, hostility.

-द्वन्द्विन् a.

1 hostile, inimical.

-2 adverse (प्रतिकूल); कृतान्तदुर्वृत्त इवापरेषां पुरः प्रतिद्वन्द्विनि पाण्डवास्त्रे Ki.16.29.

-3 rivalling, vying with; किसलयोद्भेदप्रतिद्वन्दिभिः (करतलैः) Ś.4.5. (-m.) an opponent, adversary, rival; तुल्यप्रति- द्वन्द्वि बभूव युद्धम् R.7.37.;15.25.

-द्वारम् ind. at every gate.

-धुरः a horse harnessed by the side of another.

-नप्तृ m. great-grandson, a son's grandson.

-नव a.

1 new, young, fresh.

-2 newly blown budded; सान्ध्यं तेजः प्रतिनवजपापुष्परक्तं दधानः Me.38.

-नाडी a branch-vein.

-नायकः the adversary of the hero of any poetic com- position; धीरोद्धतः पापकारी व्यसनी प्रतिनायकः S. D., as रावण in the Rāmāyaṇa, शिशुपाल in Māgha-Kāvya &c.

-नारी, -पत्नी, -युवतिः a female rival; Śi.7.45.

-निनादः = प्रतिध्वनिः q. v.

-न्यायम् ind. in inverted order; पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्याद्रवति स्वप्नायैव Bṛi. Up.4.3.15.

-पक्ष a. like, similar.

(-क्षः) 1 the opposite side, party or faction, hostility; विमृश्य पक्षप्रतिपक्षाभ्यामवधारणं नियमः Gaut. S,

-2 an adversary, enemy, foe, rival; प्रति- पक्षकामिनी, -लक्ष्मी 'a rival wife'; Bv.2.64; दासीकृतायाः प्रति- पक्षलक्ष्याः Vikr.1.73; प्रतिपक्षमशक्तेन प्रतिकर्तुम् K. P.1; Vikr.1.7; often used in comp. in the sense of 'equal' or 'similar'.

-3 remedy, expiation; यादवस्य पापस्य प्रतिपक्षमुपदिशामि Nāg.5.

-4 a defendant or respondent (in law). ˚ता

1 hostility, opposition.

-2 obstacle.

-पक्षित a.

1 containing a contradiction.

-2 nullified by a contradictory premise; (as a hetu in न्याय); cf. सत्प्रतिपक्ष.

-पक्षिन् m. an opponent, adversary.

-पण्यम् merchandise in exchange; Buddh.

-प्रथम् ind. along the road, towards the way; प्रतिपथगतिरासीद् वेगदीर्घीकृताङ्गः Ku.3.76.

-पदम् ind.

1 at evry stop.

-2 at every place, everywhere.

-3 expressly.

-4 in every word; प्रतिपदाख्याने तु गौरवं परिहरद्भिर्वृत्तिकारैः सर्वसामान्यः शब्दः प्रति- गृहीतः प्रकृतिवदिति ŚB. on MS.8.1.2.

-पल्लवः an opposite or outstretched branch; R.

-पाणः 1 a stake.

-2 a counter-pledge.

-3 a counter-stake; Mb.3.

-पादम् ind. in each quarter.

-पात्रम् ind. with regard to each part, of each character; प्रतिपात्रमाधीयतां यत्नः Ś.1 'let care be taken of each character'.

-पादपम् ind. in every tree.

-पाप a. returning sin for sin, requiting evil for evil.

-पु(पू)रुषः 1 a like or similar man.

-2 a substitute, deputy.

-3 a companion.

-4 the effigy of a man pushed by thieves into the interior of a house before entering it themselves (to ascertain if any body is awake).

-5 an effigy in general. (

-षम्) ind. man by man, for each man.

-पुस्तकम् a copy of an original manuscript.

-पूर्वाह्णम् ind. every forenoon.

-प्रति a. counter-balancing, equal to.

-प्रभातम् ind. every morning.

-प्रसवः 1 (As opposed to अनुप्रसव) tracing causes back to the origin as -- a pot, a lump of mud, mud, clay, Pātañjala Yogadarśana.

-2 Negation of (or exception to) a negation. The force of a प्रतिप्रसव is positive, limiting as it does the scope of a प्रतिषेध or negation. Hence it is just the opposite of परिसंख्या whose force is negative or exclusive since it limits the scope of a positive statement. प्रतिप्रसवो$यं न परिसंख्या ŚB. on MS.1.7.45.

-प्रकारः an outer wall or rampart.

-प्रियम् a kindness or service in return; प्रतिप्रियं चेद् भवतो न कुर्यां वृथा हि मे स्यात् स्वपदोपलब्धिः R.5.56.

-बन्धुः an equal in rank or station; Mb.5.121.13.

-बलः a.

1 able, powerful.

-2 equal in strength, equally matched or powerful.

(-लम्) 1 a hostile army; अस्त्रज्वालावलीढप्रतिबलजलधेरन्तरौर्वायमाणे Ve.3.7.

-2 strength.

-बाहु 1 the forepart of the arm.

-2 an opposite side (in a square or polygon).

-बि (वि) म्बः, -म्बम् 1 a reflection, reflected image; ज्योतिषां प्रतिबिम्बानि प्राप्नु- वन्त्युपहारताम् Ku.6.42; Śi.9.18.

-2 an image, a picture.

-बीजम् a rotten seed.

-भट a. vying with, rivalling; घटप्रतिभटस्तनि N.13.5.

(-टः) 1 a rival, an opponent; निवासः कन्दर्पप्रतिभटजटाजूटभवने G. L.21.

-2 a warrior on the opposite side; समालोक्याजौ त्वां विदधति विकल्पान् प्रतिभटाः K. P.1.

-भय a.

1 fearful, formidable, terrible, frightful.

-2 dangerous; स्वगृहोद्यानगते$पि स्निग्धैः पापं विशङ्क्यते मोहात् । किमु दृष्टबह्वपायप्रतिभयकान्तारमध्यस्थे ॥ Pt.2.171; Nāg.5.1.; Bhāg.1.6.14. (

-यम्) a danger; सुनन्द, श्रुतं मया संनिहितगरुडप्रतिभयमुद्देशं जामाता जीमूतवाहनो गतः Nāg.5.

-भैरव a. dreadful.

-मञ्चः a kind of measure (in music.)

-मञ्चाः Platforms opposite to each other; दशभागिकौ द्वौ प्रतिमञ्चौ Kau. A.2.3.21.

-मण्डलम् 1 a secondary disc (of the sun &c.).

-2 an eccentric orbit.

-मन्दिरम् ind. in every house.

-मल्लः an antagonist, a rival; उपेयिवांसं प्रतिमल्लतां रयस्मये जितस्य प्रसभं गरुत्मतः N.1.63; पातालप्रतिमल्लगल्ल &c. Māl.5.22.

-मानना worship (पूजा); स्पर्शमशुचिवपुरर्हति न प्रतिमाननां तु नितरां नृपोचिताम् Śi.15.35.

-माया a counter-spell or charm; प्रतिमाया कृतं च तत् Mb.1.34.22.

-मार्गः the way back; Mb.4.

-मार्गम् ind. back, back- wards.

-माला capping verses (Mar. भंडी).

-मासम् ind. every month, monthly.

-मित्रम् an enemy, adversary.

-मुख a. standing before the face, facing; प्रतिमुखागत Ms.8.291.

-2 near, present. (

-खम्) a secondary plot or incident in a drama which tends either to hasten or retard the catastrophe; see S. D.334 and 351-364. (

-खम्) ind.

1 towards.

-2 in front, before.

-मुखरी a particular mode of drumming.

-मुद्रा 1 a counter- seal.

-2 the impression of a seal.

-मुहूर्तम् ind. every moment.

-मूर्तिः f. an image, a likeness.

-मूषिका f. a musk-rat (Mar. चिचुंदरी).

-यूथपः the leader of a hostile herd of elephants.

-रथः an adversary in war (lit. in fighting in a war-chariot); दौष्यन्तिमप्रतिरथं तनयं निवेश्य Ś.4.2.

-रथ्यम् in every road; अस्मिन् नगरे प्रतिरथ्यं भुजङ्गबद्धसंचारे Udb.

-रवः, -ध्वनिः 1 an echo; प्रतिरवविततो वनानि चक्रे Ki.1.4.

-2 quarrel; controversy.

-3 (Ved.) life (प्राण).

-रसितम् an echo; केनास्मत् सिंह- नादप्रतिरसितसखो दुन्दुभिस्ताड्यते$यम् Ve.1.22.

-राजः a hostile king.

-रात्रम् ind. every night.

-रूप a.

1 corresponding, similar, having a counter-part in; अग्निर्यथैको भुवनं प्रविष्टो रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूव Kaṭh.2.2.9.

-2 beautiful.

-3 suitable, proper; इदं न प्रतिरूपं ते स्त्रीष्वदाक्षिण्यमीदृशम् Bu. Ch.4.66; आत्मनः प्रतिरूपं सा बभाषे चारुहासिनी Rām.4. 19.17.

-4 facing (अभिमुख); प्रतिरूपं जनं कुर्यान्न चेत् तद् वर्तते यथा Mb.12.97.16 (com. प्रतिरूपं युद्धाभिमुखम्).

(-पम्) 1 a picture, an image, a likeness.

-2 a mirror-like reflecting object; अदर्शनं स्वशिरसः प्रतिरूपे च सत्यपि Bhāg. 1.42.28.

-4 an object of comparison (उपमान); भवान्मे खलु भक्तानां सर्वेषां प्रतिरूपधृक् Bhāg.7.1.21.

-रूपक a. resembling, similar (at the end of comp.); जहीमान् राक्षसान् पापानात्मनः प्रतिरूपकान् Mb.3.29.11; चेष्टाप्रतिरूपिका मनोवृत्तिः Ś.1.

(-कम्) 1 a picture, an image; अग्निदैर्गर- दैश्चैव प्रतिरूपककारकैः Mb.12.59.49.

-2 a forged edict; जर्जरं चास्य विषयं कुर्वन्ति प्रतिरूपकैः Mb.12.56.52.

-3 a reflec- tion.

-लक्षणम् a mark, sign, token.

-लिपिः f. a tran- script, a written copy.

-लेखः a writ of reply; प्रावृत्तिकश्च प्रतिलेख एव Kau. A.2.1.28.

-लोम a.

1 'against the hair or grain', contray to the natural order, inverted, reverse (opp. अनुलोम); नववर्षसहस्राक्षः प्रतिलोमो$भवद् गुरुः Bhāg.12.14.15.

-2 contrary to caste (said of the issue of a woman who is of a higher caste than her husband).

-3 hostile.

-4 low, vile, base.

-5 left (वाम).

-6 obstinate, perverse; अपरिचितस्यापि ते$प्रतिलोमः संवृत्तः Ś.7.

-7 disagreeable, unpleasant. (

-मम्) any injurious or unpleasant act. (

-मम्) ind. 'against the hair or grain', inversely, invertedly. ˚ज a. born in the inverse order of the castes; i. e. born of a mother who is of a higher caste than the father; cf. Ms.1.16,25.

-लोमक a. reverse, inverted; राजन्यविप्रयोः कस्माद् विवाहः प्रतिलोमकः Bhāg.9.18.5.

-कम् inverted order.

-लोमतः ind.

1 in consequence of the inverted order or course; Ms.1.68.

-2 in an unfriendly manner; यदा बहुविधां वृद्धिं मन्येत प्रतिलोमतः Mb.12.13.39.

-वत्सरम् ind. every year.

-वनम् ind. in every forest.

-वर्णिक a. similar, corresponding.

-वर्धिन् a. being a match for.

-वर्षम् ind. every year.

-वस्तु n.

1 an equivalent, a counter- part.

-2 anything given in return.

-3 a parallel. ˚उपमा a figure of speech thus defined by Mammaṭa:-- प्रतिवस्तूपमा तु सा ॥ सामान्यस्य द्विरेकस्य यत्र वाक्यद्वये स्थितिः । K. P.1; e. g. तापेन भ्राजते सूर्यः शूरश्चापेन राजते Chandr.5. 48.

-वातः a contrary wind; प्रतिवाते$नुवाते च नासीत गुरुणा सह Ms.2.23. (

-तम्) ind. against the wind; चीनांशुक- मिव केतोः प्रतिवातं नीयमानस्य Ś.1.33.

-वारणः a hostile elephant.

-वासरम् ind. every day.

-विटपम् ind.

1 on every branch.

-2 branch by branch.

-विषम् an anti- dote. (

-षा) a birch tree.

-विष्णुकः a Muchakunda tree.

-वीरः an opponent, antagonist.

-वीर्यम् being equal to or a match for.

-वृषः a hostile bull.

-वेलम् ind. at each time, on every occasion.

-वेशः 1 a neighbouring house, neighbourhood.

-2 a neighbour.

-वेशिन् a. a neigh- bour; दृष्ट्वा प्रभातसमये प्रतिवेशिवर्गः Mk.3.14.

-वेश्मन् n. a neighbour's house.

-वेश्यः a neighbour.

-वैरम् re- quital of hostilities revenge.

-शब्दः 1 echo, reverbera- tion; वसुधाधरकन्दराभिसर्पी प्रतिशब्दो$पि हरेर्भिनत्ति नागान् V. 1.16; Ku.6.64; R.2.28.

-2 a roar.

-शशिन् m. a mock-moon.

-शाखम् ind. for every branch or school (of the Veda).

-शाखा a side-branch; महाभूतविशेषश्च विशेषप्रतिशाखवान् Mb.14.35.21.

-संवत्सरम् ind. every year.

-सङ्गक्षिका 1 a cloak to keep off the dust; Buddh.

-संदेशः a reply to the message; दर्पसारस्य प्रति- संदेशमावेदयत् D. K.2.1.

-सम a. equal to, a match for.

-सव्य a. in an inverted order.

-सामन्तः an enemy.

-सायम् ind. every evening.

-सूर्यः, -सूर्यकः 1 a mock-sun.

-2 a lizard, chameleon; 'कृकलासस्तु सरटः प्रतिसूर्यः शयानकः ।' Hemchandra; तृष्यद्भिः प्रतिसूर्यकैरजगरस्वेदद्रवः पीयते U.2.16.

-सेना, सैन्यम् a hostile army; निहतां प्रतिसैन्येन वडवामिव पातिताम् Rām.2.114.17.

-स्थानम् ind. in every place, everywhere.

-स्मृतिः N. of parti- cular kind of magic; गृहाणेमां मया प्रोक्तां सिद्धिं मूर्तिमतीमिव । विद्यां प्रतिस्मृतिं नाम Mb.3.36.3.

-स्रोतस् ind. against the stream; सरस्वतीं प्रतिस्रोतं ययौ ब्राह्मणसंवृतः Bhāg.1.78. 18. -a. going against the stream; अथासाद्य तु कालिन्दी प्रतिस्रोतः समागताम् Rām.2.55.5.

-हस्तः, -हस्तकः a deputy, an agent, substitute, proxy; आश्रितानां भृतौ स्वामिसेवायां धर्मसेवने । पुत्रस्योत्पादने चैव न सन्ति प्रतिहस्तकाः ॥ H.2.33.

-हस्तीकृ to take; Pratijñā 3.

-हस्तिन् the keeper of a brothel; Dk.2.2.

प्राणः 1 Breath, respiration.

-2 The breath of life, vitality, life, vital air, principle of life (usually pl. in this sense, the Prāṇas being five; प्राण, अपान, समान, व्यान and उदान); प्राणैरुपक्रोशमलीमसैर्वा R.2.53;12.54; (हृदि प्राणो गुदे$पानः समानो नाभिसंस्थितः । उदानः कण्ठदेशस्थो व्यानः सर्वशरीरगः ॥).

-3 The first of the five life-winds or vital airs (which has its seat in the lungs); अपाने जुह्वति प्राणं प्राणे$पानं तथापरे । प्राणापानगती रुद्ध्वा प्राणायाम- परायणाः ॥ Bg.4.29.

-4 Wind, air inhaled.

-5 Energy, vigour, strength, power; as in प्राणसार q. v.; युद्धातिथ्यं प्रदास्यामि यथाप्राणं निशाचर Rām.3.5.28; Bhāg.8.2.29; सर्वप्राणप्रवणमघवन्मुक्तमाहत्य वक्षः Mv.1.45.

-6 The spirit or soul (opp. शरीर).

-7 The Supreme Spirit; इमानि भूतानि प्राणमेवाभिसंविशन्ति Bṛi. Up.1.11.5.

-8 An organ of sense; स्पृष्ट्वैतानशुचिर्नित्यमद्भिः प्राणानुपस्पृशेत् । गात्राणि चैव सर्वाणि नाभिं पाणितलेन तु ॥ Ms.4.143; मरीचिमिश्रा ऋषयः प्राणेभ्यो$हं च जज्ञिरे Bhāg.1.6.31.

-9 Any person or thing as dear and necessary as life, a beloved person or object; कोशः कोशवतः प्राणाः प्राणाः प्राणा न भूपतेः H.2.9; अर्थपतेर्विमर्दको बहिश्चराः प्राणाः Dk.

-1 The life or essence of poetry, poetical talent or genius; inspiration.

-11 Aspiration; as in महाप्राण or अल्पप्राण q. v.

-12 Digestion.

-13 A breath as a measure of time.

-14 Gum-myrrh.

-15 Life, living (जीवन); दैवं च दैवसंयुक्तं प्राणश्च प्राणदश्च ह । अपेक्षापूर्वकरणादशुभानां शुभं फलम् ॥ Mb.12.36.14.

-16 Food (अन्न); अनस्तिकानां भूतानां प्राणदाः पितरश्च ये Mb.12.12.4.

-17 N. of Brahmā, Viṣṇu and other gods.

-Comp. -अतिपातः killing a living being, taking away life.

-अत्ययः loss of life.

-अधिक a.

1 dearer than life.

-2 superior in strength or vigour.

-अधिनाथः a husband.

-अधिपः the soul.

-अन्तः death; capital punishment; अब्राह्मणः संग्रहणे प्राणान्तं दण्डमर्हति Ms.8.359.

-अन्तिक a.

1 fatal, mortal.

-2 lasting to the end of life, ending with life.

-3 dangerous.

-4 capital (as a sentence); अज्ञानात् वारुणीं पीत्वा संस्कारेणैव शुद्ध्यति । मतिपूर्वमनिर्देश्यं प्राणान्तिकमिति स्थितिः ॥ Ms. 11.146. (

-कम्) murder.

-अपहारिन् a. fatal, destructive to life.

-अपानम्, -नौ air inhaled and exhaled; प्राणापाना- न्तरे देवी वाग्वै नित्यं प्रतिष्ठिता Mañjūṣā.

-अयनम् an organ of sense; (सुप्तिमूर्च्छोपतापेषु प्राणायनविघाततः । नेहते$हमिति ज्ञानं मृत्युप्रज्वारयोरपि ॥ Bhāg.4.29.72.

-आघातः destruction of life, killing a living being; प्राणाघातान्निवृत्तिः Bh.3.63.

-आचार्यः a physician to a king.

-आत्मन् m. the vital or animal soul.

-आद a. fatal, mortal, causing death.

-आबाधः injury to life; प्राणाबाधयुक्तास्वापत्सु Kau. A.1.8.

-आयामः restraining or suspending the breath during the mental recitation of the names or attributes of a deity.

-आहुतिः f. an oblation to the five Prāṇas.

-ईशः, -ईश्वरः 1 a lover, husband; नीचैः शंस हृदि स्थितो हि ननु मे प्राणेश्वरः श्रोष्यति Amaru.67; बाला लोलविलोचना शिव शिव प्राणेशमालोकते Bv.2.57.

-2 wind.

-ईशा, -ईश्वरी a wife, beloved, mistress.

-उत्क्रमणम्, -उत्सर्गः departure of the soul, death.

-उपहारः food.

-कर a. refreshing or reviving the spirits; सद्यो मांसं नवान्नं च बाला स्त्री क्षीरभोजनम् । क्षीर- मुष्णोदकं चैव सद्यः प्राणकराणि षट् ॥ Chāṇakya.

-कर्मन् n. Vital function.

-कृच्छ्रम्, -बाधा peril of life, a danger to life.

-ग्रहः the nose.

-घातक a. destructive to life.

-घोषः the sound from the ears when the fingers are put therein; छिद्रप्रतीतिश्छायायां प्राणघोषानुपश्रुतिः Bhāg.1.42.29.

-घ्नः a. fatal, life-destroying.

-चयः increase of strength.

-छिद् a.

1 murderous.

-2 destructive.

-छेदः murder.

-त्यागः 1 suicide; वरं प्राणत्यागो न च पिशुनवाक्येष्वभिरुचिः H.1.

-2 death.

-द a. life-giving.

(-दम्) 1 water.

-2 blood.

(-दः) 1 Viṣṇu.

-2 Brahmā.

-3 Terminalia Tomentosa (Mar. ऐन).

-दा Terminalia Chebula (Mar. हिरडा).

-दक्षिणा gift of life; प्राणदक्षिणां दा 'to grant one his life'.

-दण्डः capital punishment.

-दयितः a husband.

-दातृ a. 'life-giver', saviour, deliverer.

-दानम् 1 resigning life.

-2 the gift of life, saving one's life.

-दुरोदरम्, -द्यूतम् fighting for life.

-दृह् a. Sustaining or prolonging the breath.

-द्रोहः an attempt upon any body's life.

-धार a. living, animate. (

-रः) a living being.

-धारणम् 1 maintenance or support of life.

-2 vitality.

-3 a means of supporting life.

-नाथः 1 a lover, husband.

-2 an epithet of Yama.

-निग्रहः restraint of breath, checking the breath.

-पतिः 1 a lover, husband.

-2 the soul; बुद्धिं समाच्छाद्य च मे समान्युरुद्भूयते प्राणपतिः शरीरे Mb.3. 269.4.

-3 a physician.

-पत्नी the voice.

-परिक्रयः staking one's life.

-परिक्षीण a. one whose life is drawing to a close.

-परिग्रहः possession of life, life, existence.

-प्रद, -दायक, -दायिन् a. restoring or saving life.

-प्रयाणम् departure of life, death.

-प्रियः 'as dear as life', a lover, husband.

-भक्ष a. feeding on air only.

-भास्वत् m. the ocean.

-भृत् a. possessed of life, living, animate, sentient. (-m.) a living being; अन्तर्गतं प्राणभृतां हि वेद R.2.43.

-2 N. of Viṣṇu.

-मोक्षणम् 1 departure of life, death.

-2 suicide.

-यमः = प्राणायाम q. v.

-यात्रा 1 support of life; maintenance, livelihood; पिण्डपात- मात्रप्राणयात्रां भगवतीम् Māl.1.

-2 the act of breathing.

-यात्रिक requisite for subsistence; प्राणयात्रिकमात्रः स्यात् Ms.6.57.

-योनिः 1 the Supreme Being.

-2 wind. (-f.) the source of life.

-रन्ध्रम् 1 the mouth.

-2 a nostril.

-रोधः 1 suppressing the breath.

-2 danger to life.

-वल्लभा a mistress, wife.

-विद्या the science of breath or vital airs.

-विनाशः, -विप्लवः loss of life, death.

-वियोगः separation of the soul from the body, death.

-वृत्तिः f. a vital function.

-व्ययः cost or sacri- fice of life.

-शरीरः the Supreme Being; स क्रतुं कुर्वीत मनोमयः प्राणशरीरः Ch. Up.

-संयमः suspension of breath.

-संशयः, -संकटम्, -संदेहः risk or danger to life, peril of life, a very great peril.

-संहिता a manner of reciting the Vedic text.

-सद्मन् n. the body.

-सम a. as dear as life. (

-मः) a husband, lover. (

-मा) a wife; नूनं प्राणसमावियोगविधुरः स्तम्बेरमस्ताम्यति Māl.9.33.

-सार a. 'having life as the essence', full of strength and vigour, muscular; गिरिचर इव नागः प्राणसारं (गात्रं) विभर्ति Ś.2.4.

-हर, -हारिन् a. causing death, taking away life, fatal; पुरो मम प्राणहरो भविष्यसि Gīt.7.

-2 capital.

-हारक a. fatal. (

-कम्) a kind of deadly poison.

बहु a. (

हु or

ही f.; compar. भूयस्; super. भूयिष्ठ)

1 Much, plentiful, abundant, great; तस्मिन् बहु एतदपि Ś.4. 'even this was much for him' (was too much to be expected of him); बहु प्रष्टव्यमत्र Mu.3; अल्पस्य हेतोर्बहु हातुमिच्छन् R.2.47.

-2 Many, numerous; as in बह्वक्षर, बहुप्रकार.

-2 Frequented, repeated.

-4 Large, great.

-5 Abounding or rich in (as first member of comp.); बहुकण्टको देशः &c. ind.

1 Much, abundantly, very much, exceedingly, greatly, in a high degree.

-2 Somewhat, nearly, almost; as in बहुतृण. (किं बहुन 'why say much', 'in short'; बहु मन् to think or esteem highly, rate high, prize, value; त्वत्संभावितमात्मानं बहु मन्यामहे वयम् Ku.6.2; ययातेरिव शर्मिष्ठा भर्तुर्बहुमता भव Ś.4.7;7. 1; R.12.89; येषां च त्वं बहुमतो भूत्वा यास्यसि लाघवम् Bg.2. 35; Bk.3.53;5.84;8.12.)

-Comp. -अक्षर a. having many syllables, polysyllabic (as a word).

-अच्, -अच्क a. having many vowels, polysyllabic.

-अनर्थ a. fraught with many evils.

-अप्, -अप a. watery.

-अपत्य a.

1 having a numerous progeny.

-2 (in astrol.) promising a numerous progeny.

(-त्यः) 1 a hog.

-2 a mouse, rat. (

-त्या) a cow that has often calved.

-अपाय a. exposed to many risks; स्वगृहो- द्यानगते$पि स्निग्धैः पापं विशङ्क्यते मोहात् । किमु दुष्टबह्वपायप्रतिभय- कान्तारमध्यस्थे ॥ Pt.2.166.

-अर्थ a.

1 having many senses.

-2 having many objects.

-3 important.

-आशिन् a. voracious, gluttonous, बह्वाशी स्वल्पसन्तुष्टः सुनिद्रो लघुचेतनः । प्रभुभक्तश्च शूरश्च ज्ञातव्याः षट् शुनो गुणाः ॥ Chāṇakya. -m. N. of a son of Dhṛitarāṣṭra.

-उदकः a kind of mendicant who lives in a strange town and maintains himself with alms got by begging from door to door; cf. कुटीचक.

-उपयुक्त a. made to serve a manifold purpose; बहूप- युक्ता च बुद्धिः Dk.2.4.

-उपाय a. effective.

-ऋच् a. having many verses. (-f.) a term applied to the Ṛigveda.

-ऋच a. having many verses. (

-चः) one conversant with the Ṛigveda. (

-ची) The wife of one who studies the Ṛigveda. Hence ˚ब्राह्मणम् means the Aitareya Brāhmaṇa which belongs to the Ṛigveda; बह्वृचब्राह्मणे श्रूयते ŚB. on MS.6.3.1.

-एनस् a. very sinful.

-कर a.

1 doing much, busy, industrious.

-2 useful in many ways.

(-रः) 1 a sweeper, cleaner.

-2 a camel.

-3 the sun; बहुकरकृतात् प्रातःसंमार्जनात् N.19.13. (

-री) a broom.

-कारम् abundance; बहुकारं च सस्यानाम् Mb.12.193.21.

-कालम् ind. for a long time.

-कालीन a. of a long standing, old, ancient.

-कूर्चः a kind of cocoa-nut tree.

-क्रमः a Krama of more than three words; cf. क्रम.

-क्षम a. patient; अतो$त्र किंचिद्भवतीं बहुक्षमां द्विजाति- भावादुपपन्नचापलः Ku.5.4.

(-मः) 1 a Buddha.

-2 a Jaina deified saint.

-क्षारम् Soap; Nigh. Ratn. (

-रः) a kind of alkali.

-क्षीरा a cow giving much milk.

-गन्ध a. strong-scented. (

-न्धम्) cinnamon.

-गन्धदा musk.

-गन्धा 1 the Yūthikā creeper.

-2 a bud of the Champaka tree.

-गुण a. having many threads or qualities.

-गुरुः One who has read much but superficially; sciolist.

-गोत्रज a. having many blood relations.

-ग्रन्थिः Tamarix Indica (Mar. वेळु ?).

-च्छल a. deceitful.

-छिन्ना a species of Cocculus (Mar. गुळवेल).

-जनः a great multitude of people. ˚हितम् the common weal.

-जल्प a. garrulous, talkative, loquacious.

-ज्ञ a. knowing much, well informed, possessed of great knowledge.

-तन्त्रीक a. many-stringed (as a musical instrument).

-तृणम् anything much like grass; (hence) what is unimportant or contemptible; निदर्शनम- साराणां लघुर्बहुतृणं नरः Śi.2.5; N.22.137.

-2 abounding in grass.

-त्वक्कः, -त्वच् m. a kind of birch tree.

-द a. liberal, generous.

-दक्षिण a.

1 attended with many gifts or donations.

-2 liberal, munificent.

-दर्शक, -दर्शिन् a. prudent, circumspect; कृत्येषु वाली मेधावी राजानो बहुदर्शिनः Rām.4.2.23.

-दायिन् a. liberal, munificent, a liberal donor; Ch. Up.

-दुग्ध a. yielding much milk. (

-ग्धः) wheat. (

-ग्धा) a cow yielding much milk.

-दृश्वन् a. greatly experienced, a great observer.

-दृष्ट a. very experienced.

-दोष a.

1 having many faults or defects, very wicked or sinful.

-2 full of crimes of dangers; बहुदोषा हि शर्वरी Mk.1.58.

-दोहना yielding much milk.

-धन a. very rich, wealthy.

-धारम् 1 the thunderbolt of Indra.

-2 a diamond.

-धेनुकम् a great number of milch-cows.

-नाडिकः the body.

-नाडीकः 1 day.

-2 pillar; L. D. B.

-नादः a conch-shell.

-पत्नीकता polygamy.

-पत्रः an onion. (

-त्रम्) talc. (

-त्री) the holy basil.

-पद्, -पाद्, -पाद m. the fig-tree.

-पुष्पः 1 the coral tree.

-2 the Nimba tree.

-पर्वन् m. (see -ग्रन्थिः).

-प्रकार a. of many kinds, various, manifold. (

-रम्) ind. in many ways, manifoldly.

-प्रकृति a. consisting of many pri- mary parts or verbal elements (as a compound).

-प्रज a. having many children, prolific.

(-जः) 1 a hog.

-2 the munja grass.

-प्रज्ञ a. very wise.

-प्रतिज्ञ a.

1 comprising many statements or assertions, compli- cated.

-2 (in law) involving many counts, as a plaint; बहुप्रतिज्ञं यत् कार्यं व्यवहारेषु निश्चितम् । कामं तदपि गृह्णीयाद् राजा तत्त्वबुभुत्सया Mitā.

-प्रत्यर्थिक a. having many opponents.

-प्रत्यवाय a. connected with many difficul- ties.

-प्रद a. exceedingly liberal, a munificent donor.

-प्रपञ्च a. very diffuse or prolix.

-प्रसूः the mother of many children.

-प्रेयसी a. having many loved ones.

-फल a. rich in fruits. (

-लः) the Kadamba tree. (

-ली) the opposite-leaved fig-tree.

-बलः a lion.

-बीजम् the fruit of Anona Reticulata (Mar. सीताफल). (

-जा) a kind of Musa (Mar. रानकेळ).

-बोलक a. a great talker; Buddh.

-भाग्य a. very lucky or fortunate.

-भाषिन् a. garrulous, talkative.

-भाष्यम् talkativeness, garrulity; उत्थानेन जयेत्तन्द्री वितर्कं निश्चयाज्जयेत् । मौनेन बहुभाष्यं च शौर्येण च भयं त्यजेत् ॥ Mb.12.274.11.

-भुजा an epithet of Durgā.

-भूमिक a. having many floors or stories.

-भोग्या a prostitute.

-भोजिन् a. voracious.

-मञ्जरी the holy basil.

-मत a.

1 highly esteemed or prized, valued, respected; येषां च त्वं बहुमतो भूत्वा यास्यसि लाघवम् Bg.2.35.

-2 having many different opinions.

-मतिः f. great value or estimation; कान्तानां बहुमतिमाययुः पयोदाः Ki.7. 15.

-मध्यग a. belonging to many; न निर्हारं स्त्रियः कुर्युः कुटुम्बाद्बहुमध्यगात् Ms.9.199.

-मलम् lead.

-मानः great respect or regard, high esteem; पुरुषबहुमानो विगलितः Bh.3.9; वर्तमानकवेः कालिदासस्य क्रियायां कथं परिषदो बहुमानः M.1; V.1.2; Ku.5.31. (

-नम्) a gift given by a superior to an inferior.

-मान्य a. respectable, esteem- able; Kull. on Ms.2.117.

-माय a. artful, deceitful. treacherous; परदेशभयाद्भीता बहुमाया नपुंसकाः । स्वदेशे निधनं यान्ति Pt.1.321.

-मार्गः a place where many roads meet.

-मार्गगा 1 N. of the river Ganges; तद्युक्तं बहुमार्गगां मम पुरो निर्लज्ज वोढुस्तव Ratn.1.3.

-2 a wanton or un- chaste woman.

-मार्गी a place where several roads meet.

-मुख a.

1 much, excessive; अस्या भर्तुर्बहुमुखमनुरागम् Ś.6.

-2 Speaking variously.

-मूत्र a. suffering from diabetes.

-मूर्ति a. multiform, variously shaped. (

-र्तिः f.) the wild cotton-shrub.

-मूर्धन् m. an epithet of Viṣṇu.

-मूला Asparagus Racemosus (शतावरी).

-मूल्य a. costly, high-priced. (

-ल्यम्) a large sum of money, heavy or costly price.

-मृग a. abounding in deer.

-रजस् a. very dusty.

-रत्न a. rich in jewels.

-रस a. juicy, succulent. (

-सः) sugar-cane.

-राशि a. (in arith.) consisting of many terms. (

-शिः) m. a series of many terms.

-रूप a.

1 many-formed, multiform, manifold.

-2 variegated, spotted, chequered; वैश्वदेवं बहुरूपं हि राजन् Mb.14.1.3.

(-पः) 1 a lizard, chameleon.

-2 hair.

-3 the sun.

-4 N. of Śiva.

-5 of Viṣṇu.

-6 of Brahmā.

-7 of the god of love.

-रूपक a. multiform, manifold.

-रेतस् m. an epithet of Brahmā.

-रोमन् a. hairy. shaggy. (-m.) a sheep.

-लवणम् a soil impregnated with salt.

-वचनम् the plural number (in gram.); द्व्यैकयोर्द्विवचनैकवचने, बहुषु बहुवचनम्.

-वर्ण a. many-coloured.

-वादिन् a. garrulous.

-वारम् ind. many times, often.

-वारः, -वारकः Cordia Myxa (Mar. भोकर).

-वार्षिक a. lasting for many years.

-विक्रम a. very powerful, heroic, a great warrior.

-विघ्न a. presenting many difficulties, attended with many dangers.

-विध a. of many kinds, manifold, diverse.

-वी(बी)जम् the custard apple.

-वीर्य a. very powerful or efficacious. (

-र्यः) N. of various plants (such as Terminalia Bel- lerica, Mar. बेहडा).

-व्ययिन् a. lavish, prodigal, spendthrift.

-व्यापिन् a. far-spreading, wide.

-व्रीहि a. possessing much rice; तत्पुरुष कर्मधारय येनाहं स्यां बहुव्रीहिः Udb. (where it is also the name of the compound). (

-हिः) one of the four principal kinds of compounds in Sanskrit. In it, two or more nouns in apposition to each other are compouded, the attributive member (whether a noun or an adjective) being placed first, and made to qualify another substantive, and neither of the two members separately, but the sense of the whole compound, qualifies that substantive; cf. अन्य- पदार्थप्रधानो बहुव्रीहिः. This compound is adjectival in character, but there are several instances of Bahuvrīhi compounds which have come to be regarded and used as nouns (their application being restricted by usage to particular individuals); i. e. चक्रपाणि, शशिशेखर, पीताम्बर, चतुर्मुख, त्रिनेत्र, कुसुमशर &c.

-शत्रुः a sparrow.

-शल्यः a species of Khadira.

-शस्त a. very good, right or happy.

-शाख a. having many branches or ramifica- tions.

-शिख a. having many points.

-शृङ्गः an epithet of Viṣṇu.

-श्रुत a.

1 well-informed, very learned तस्मिन् पुरवरे हृष्टा धर्मात्मानो बहुश्रुताः Rām. H.1.1; Pt.2. 1; R.15.36.

-2 well-versed in the Vedas; गुरुं वा बाल- वृद्धौ वा ब्राह्मणं वा बहुश्रुतम् । आततायिनमायान्तं हन्यादेवाविचारयन् ॥ Ms.8.35. (

-तिः) the occurrence of the plural in a text.

-संख्याक a. numerous.

-सत्त्व a. abounding in animals.

-संतति a. having a numerous progeny. (

-तिः) a kind of bamboo.

-सार a. possessed of great pith or essence, substantial. (

-रः) the Khadira tree.

-साहस्र a. amounting to many thousands.

-सूः 1 a mother of many children.

-2 a cow.

-सूतिः f.

1 a mother of many children.

-2 a cow that often calves.

-स्वन a. vociferous. (

-नः) an owl.

-स्वामिक a. owned by many.

मनस्विन् a. [प्रशस्तं मनः अस्त्यस्य विनि]

1 Wise, intel- ligent, clever, high-souled, high-minded; तया मेने मनस्विन्या लक्ष्म्या च वसुधाधिपः R.1.32; Pt.2.12; विपक्त्रिमज्ञानगति- र्मनस्वी Bk.1.1.

-2 Attentive.

-3 Steady-minded, resolute, determined; Ku.5.6; मनस्वी कार्यार्थी न गणयति दुःखं न च सुखम् Bh.2.81. -m. The fabulous animal called Śarabha.

-नी 1 A high-minded or proud woman; मनस्विनीमानविघातदक्षम् Ku.3.32; M.1.2; V.3.5.

-2 A wise or virtuous woman.

-3 N. of Durgā.

-4 N. of the mother of the moon.

मोहः [मुह् घञ्]

1 Loss of consciousness, fainting, a swoon, insensibility; मोहेनान्तर्वरतनुरियं लक्ष्यते मुच्यमाना V.1.8; मोहादभूत् कष्टतरः प्रबोधः R.14.56; Ku.3.73; कतिचन पेतुरुपेत्य मोहमुद्राम् Śiva B.28.88.

-2 Perplexity, delusion, embarrassment, confusion; यज्ज्ञात्वा न पुनर्मोहमेवं यास्यसि पाण्डव Bg.4.35.

-3 Folly, ignorance, infatua- tion; तितीर्षुर्दुस्तरं मोहादुडुपेनास्मि सागरम् R.1.2; Ś.7.25.

-4 Error, mistake.

-5 Wonder, astonishment.

-6 Affliction, pain.

-7 A magical art employed to con- found an enemy.

-8 (In phil.) Delusion of mind which prevents one from discerning the truth (makes one believe in the reality of worldly objects and to be addicted to the gratification of sensual pleasures); महामोहं च मोहं च तमश्चाज्ञानवृत्तयः Bhāg.3.12.2.

-9 Illu- sion of attachment or love; स्वगृहोद्यानगतेी$पि स्निग्धैः पापं विशङ्क्यते मोहात् Pt.2.171.

Comp. -उपमा (in Rhet.) a figure of speech in which the उपमान and उपमेय are confounded; शशीत्युत्प्रेक्ष्य तन्वङ्गि त्वन्मुखं त्वन्मुखाशया । इन्दुमप्यनु- धावामीत्येषा मोहोपमा स्मृता ॥ Kāv.2.25.

-कलिलम् 1 the thick net or snare of delusion.

-2 spirituous liquor.

-जालम् mundane fascination.

-निद्रा over-weening confidence.

-मन्त्रः a deluding spell.

-रात्रिः f. the night when the whole universe will be destroyed; कालरात्रि- र्महारात्रिर्मोहरात्रिश्च Chaṇḍīpāṭha.

-शास्त्रम् a false doctrine or precept.

रुध् I. 7 U. (रुणद्धि, रुन्द्धे, रुरोध, रुरुधे, अरुधत्-अरौत्सीत्-अरुद्ध, रोत्स्यति-ते, रोद्धुम्, रुद्ध; desid. रुरुत्सति-ते)

1 To obstruct, stop, arrest, check, oppose, hinder; impede, prevent; इदं रुणद्धि मां पद्ममन्तः कूजितषट्पदम् V.4.21; रुद्धालोके नर- पतिपथे Me.39; प्राणापानगती रुद्ध्वा Bg.4.29.

-2 To hold up, preserve, sustain (from falling); आशाबन्धः कुसुम- सदृशं प्रायशो ह्यङ्गनानां सद्यःपाति प्रणयि हृदयं विप्रयोगे रुणद्धि Me 1.

-3 (a) To shut up, lock or block up, close up, shut or close; (with loc., but sometimes with two acc.); Bk.6.35; व्रजं रुणद्धि गाम् Sk. (b) To surround, fence or hem in.

-4 To bind, confine; व्यालं बालमृणालतन्तुभिरसौ रोद्धुं समुज्जृम्भते Bh.2.6.

-5 To besiege, invest, blockade; रुन्धन्तु वारणघटा नगरं मदीयाः Mu.4.17; अरुणद् यवनः साकेतं or माध्यमिकान् Mbh.; Bk.14.29.

-6 To hide, cover, obscure, conceal.

-7 To oppress, torment, afflict exces- sively. -Caus.

1 To cause to stop, detain, impede, obstruct.

-2 To fetter, confine, chain.

-3 To oppress, torment, harass. -II. 1 P. (रोधति) To grow, germi- nate; cf. रुह्.