अतिप्रसङ्ग

m. a painful andﾠ bloody discharge of urinary (- gin mfn. suffering from it) ib.

m. engaging in orﾠ performing a pilgrimage W.

m. a written contract record, document MW.

m. id. ib.

m. = - nirati A.

m. the subject of the Ṡāstra W. ;

m. attachment to the world Bhartṛ.

m. N. of a Kāvya.

m. intercourse with women Suṡr.

कथा [कथ् नि˚ अ] A tale, story; ˚प्रावीण्यम् U.4. historical knowledge.

-2 A fable, feigned story; कथाच्छलेन बालानां नीतिस्तदिह कथ्यते H. Pr.8.

-3 An account, allusion, mention; कथापि खलु पापानामलमश्रेयसे यतः Śi.2. 4.

-4 Talk, conversation, speech; प्रथमं कृतां कथाम् Ś. 4.1.

-5 A variety of prose composition, often distingui- shed from आख्यायिका; (प्रबन्धकल्पनां स्तोकसत्यां प्राज्ञाः कथां विदुः । परंपराश्रया या स्यात् सा मताख्यायिका बुधैः ॥); see under आख्यायिका also.

-6 (In phil.) Disputation. का कथा or कथा with प्रति (what mention) is often used in the sense of 'what need one say of', 'not to mention', 'to say nothing of', 'how much more', or 'how much less'; का कथा बाणसंधाने ज्याशब्देनैव दूरतः । हुंकारेणेव धनुषः स हि विघ्नानपोहति Ś.3.1; अभितप्तमयो$पि मार्दवं भजते कैव कथा शरीरिषु R.8.43; आप्तवागनुमानाभ्भ्यां साध्यं त्वां प्रति का कथा 1.28; Ve.2.25.

-Comp. -अनुरागः taking pleasure in conversation; स्मर्तव्यो$स्मि कथान्तरेषु भवता Mk.7.7.

-2 another tale.

-अवशेष or कथाशेष a. one of whom only the narrative remains, i. e. deceased, dead.

-आक्रमः the commencement of a conversation.

-आरम्भः com- mencement of a tale.

-आरामः garden of fable.

-आलापः speech, conversation.

-उदयः the beginning of a tale.

-उद्धातः 1 the second of the five kinds of प्रस्तावना, where the first character enters the stage after over- hearing and repeating either the words of the manager (सूत्रधार) or their sense; see S. D.29; e. g. in Ratn., Ve. or Mudrārākṣasa.

-2 commencement of a tale or narration; आकुमारकथोद्धातं शालिगोप्यो जगुर्यशः R.4.2.

-उपकथनम्, -उपाख्यानम् narration, relation, telling a story.

-छलम् 1 the guise of a fable.

-2 giving a false account.

-नायकः, -पुरुषः the hero or leading character of a story; रामायण˚ U.4,6.

-पीठम् 1 the introductory part of a tale or story.

-2 N. of the first लम्बक or book of the कथासरित्सागर.

-प्रबन्धः a tale, fiction, fable.

-प्रसङ्ग a.

1 talkative, talking much and foolishly.

-2 mad, foolish.

(-ङ्गः) 1 conversa- tion, talk or course of conversation; नानाकथाप्रसङ्गावस्थितः H.1; कथाप्रसङ्गेन विवादं किल चक्रतुः Ks.22.181; N.1.35.

-2 a curer of poisons (विषवैद्य); कथाप्रसङ्गो वार्तायां विषवैद्ये$पि वाच्यवत् Viśvakoṣa. कथाप्रसंगेन जनैरुदाहृताम् Ki.1.24 (where the word is used in sense 1 also).

-प्राणः an actor.

-2 a professional story-teller.

-मात्र a. One of whom nothing but the narrative is left; deceased, dead. कालेन ते कृताः सर्वे कथामात्राः कथासु च Bhāg.12.2.44.

-मुखम् the introductory portion of a story; Pt.1

-योगः course of conversation, talk, discourse.

-विपर्यासः changing the course of a story.

-विरक्त a. reserved, taciturn, disliking conversation.

-शेष a. see कथावशेष.

अतिक्रम् 1 U., 4 P.

1 (a) To step or pass beyond, get accross, go over, cross यत्कथयितुं प्रवृत्तस्तत्परित्यज्य अतिदूरमतिक्रान्तो$स्मि K.346 led far away from my story, rambled, made a great digression; सप्त कक्षान्तराण्यति- क्रम्य 92; निमिषमात्रेणातिदूरमतिक्रामति 12; समीपे$प्यक्रामन्ती M.1. going so near; अतिक्रम्य तांस्तान् विशेषान् Me.57. (b) To pass over, pass by, walk past, go beyond; सेनानिवेशदेशमतिक्रम्य Dk.4.1; कथमतिक्रान्तमगस्त्याश्रमपदम् Mv.7. is it passed or left behind; तस्मिन्नतिक्रामति Ś.7. 31. इदं कदलीगृहमतिक्रम्य दृश्यते Ratn.3. beyond the plan- tain-bower; तच्चातिक्रम्य कैलासगिरिः K.121; जम्बुद्वीपमति- क्रम्य शिशिरो नाम पर्वतः Rām; अतिक्रामत्ययम् K.85. is going or departing.

-2 To excel, surpass; exceed (in number, strength &c.); इरावतीमतिक्रामन्ती भव M. 4. अतिक्रामन्तीमिवेरावतीं प्रेक्षे M.1; वृद्धिर्नातिक्रामति पञ्चताम् Ms.8.151; कर्णीसुतमप्यतिक्रान्तः Dk.74; कलासु रूपे चाप्सरसो$प्यतिक्रान्ता 78; surpassing, superior to; शक्तिमनति- क्रम्य यथाशक्ति Sk.

-3 To transgress, violate, go beyond, overstep; जनकाग्रजन्मनोः शासनमतिक्रम्य Dk.2; नालं पुरुषो नियतिलिखितां लेखामतिक्रमितुम् 61; एवमतिक्रान्तमर्यादे त्वयि Ve.1, अये वात्सल्यादतिक्रामति प्रसङ्गः Māl.6. Oh, the event through excessive affection transgresses all due limits; अतिक्रम्य सदाचारम् K.16,181.

-4 To exclude, pass by, neglect, set aside, leave; अतिक्रामेत्प्रमत्तं या मत्तं रोगार्तमेव वा Ms.9.78. किं वा परिजनमतिक्रम्य भावन् संदिष्टः M.4. प्रथितयशसां प्रबन्धानतिक्रम्य M.1. to the exclusion of.

-5 To go or pass away, elapse, roll on (as time); सा निशा अतिचक्राम Pt.1; यथा यथा यौवनमतिचक्राम K.59; शैशबम् 74; भवतामप्यतिक्रामति देवार्चनविधिवेला 47; is passing away (is being violated); अतिक्रान्ते दशाहे Ms. 5.76; also trans. allow to pass; द्वित्राणि दिनान्यतिक्रम्य Dk. 1; अत्यक्राममिमान्मासांस्तद्वधं परिचिन्तयन् Rām.; नाहार- वेलातिक्रमणीया K.266.

-6 To overcome, overpower, seize; व्यालद्विप इवास्माभिरतिक्रम्यैव दम्यसे Mv.3.31. by seizing or falling upon, by main force; केनापि सत्त्वेन अतिक्रम्य Ś.6.

-7 To lose; स हि स्वाम्यादतिक्रामेत् ऋतूनां प्रतिरोधनात् Ms.9.93. -Caus. To let pass, allow to go.

अनवस्थ a. [नास्ति अवस्था यत्र] Unsteady; ˚स्थो निष्क- रुणश्च Dk.135; unsettled, not fixed; अनवस्थौ हि दृश्येते युद्धे जयपराजयौ Rām.5.37.55; ˚स्थो वायुः Śi.11.28.

-स्था [न. त.]

1 Instability, unsettled condition, disorder, confusion.

-2 Loose or unsteady conduct, incontinence.

-3 (In phil.) Absence of finality or conclusion, an endless series of statements or causes and effects, one of the faults of reasoning (उपपाद्योपपादकयोरविश्रान्तिः); एकमप्यन- वस्था स्याद्या मूलक्षतिकारिणी K. P.2; एवं च ˚प्रसङ्गः &Sacute. B.

-4 Not being 1 days old (दशाहाभावः).

अनामा अनामिका [नास्ति नाम अन्याङ्गुलिवत् यस्याः, स्वार्थे कन्] The ring-finger; so called because it has no name like the other fingers; Śat. Br.14. cf. Tv. तया हि शिवेन ब्रह्मशिरश्छिन्नं, तेन तस्या अपवित्रजातीयता; अत एव तस्याः पवित्रीकर- णार्थं यज्ञादौ पवित्रनामककुशधारणं तत्र क्रियते । अनामिकाधृता दर्भा ह्येकानामिकयापि वा । द्वाभ्यामनामिकाभ्यां तु धार्ये दर्भपवित्रके ॥; also पुरा कवीनां गणनाप्रसङ्गे कनिष्ठिकाधिष्ठितकालिदासाः । अद्यापि तत्तुल्यकवे- रभावादनामिका सार्थवती बभूव ॥ Subhās.

अनिष्ट a.

1 Unwished, undesirable; unfavourable, disagreeable, ill (with gen.); ध्यायत्यनिष्टं यत्किञ्चित्पाणिग्राहस्य चेतसा Ms.9.21 whatever ill she thinks of her husband.

-2 Evil, forbidden.

-3 Bad, unlucky, ominous.

-4 Not honoured with a sacrifice.

-ष्टम् An evil, mishap, misfor- tune, calamity, disadvantage; a crime, offence, wrong, unwelcome thing; ˚एकबुद्धि Māl.8.12; भवत्यनिष्टादपि नाम दुःसहान्मनस्विनीनां प्रतिपत्तिरीदृशी Ku.5.42; ill-omen; प्रातरेव ˚दर्शनं जातम् H.1.

-Comp. -अनुबन्धिन् a. followed by or attended with calamities; विषयोपभोगेषु ˚बन्धिषु यः सुखपुद्धिमारो- पयति K.155.

-आपत्तिः f.,

-आपादनम् getting what is not desired, an undesired occurrence.

-आशंसिन् a. (˚सूचक) indicating or boding ill.

-ग्रहः an evil or malignant planet.

-दुष्टधी a. having an evil and corrupt mind.

-प्रसङ्गः 1 an undesired occurrence.

-2 connection with a wrong object, argument or rule.

-फलम् an evil result.

-शङ्का fear of evil.

-हेतुः an evil omen.

अनुगत p. p.

1 (Used passively) (a) Followed (lit. & fig.), attended; अनुगतमलिवृन्दैर्गण्डभित्तीर्विहाय R.12. 12; M.3.9; मद्यानुगतभोजनं मलावहम् Ms.11.7. (b) Full of, filled with; दारिद्य्रेणाभिभूतेन त्वत्स्नेहानुगतेन च Mk.4.5; वर्ष- धरकलमूकानुगतेन परिजनेन K.159 consisting or made up of; चिन्तानुगतसर्वात्मन् Mb. (c) Covered, as by a dress hanging behind; शिवमिवानुगतं गजचर्मणा Ki.5.2 (पश्चाद्व्याप्तम्). (d) Extinguished &c. (e) Acquired, obtained. (f) Overtaken; कालेनानुगतो ह्यसि Rām.7.68.6.

-2 (Used actively) (a). Following, obeying; observing; स्वमत- मनुगतः Mu.5.19; विभवानुगता भार्या Mk.3.28; दिग्विजय- प्रसङ्गेनानुगतो भूमिमिमाम् K.191 come to; Ms.9.267; K.166; Mu.6.5; H.2.55; R.15.9. (b) Corresponding or tallying with, adapted or answering to, in harmony with; सूत्रेणानुगतं भवति Ś.B.; पादन्यासो लय- मनुगतः M.2.8 in accompaniment to the musical time. मृदङ्ग ˚तः सङ्गीतमधुरः Ratn.1; ˚वीणैः Śi.11.1. (c) Adequate or suitable to, fit for; प्रस्तावानुगतं पृष्टः Pt.5. (d) Imitating; परितुष्टो$स्मि यत्पितरमनुगतो वत्सः M.5. I am glad that the boy takes after his father.

-तम् Moderate time in music.

-Comp. -अर्थ a. having a corresponding or easily discoverable sense.

अनुषङ्गः 1 Close adherence or attendance; connec- tion, conjunction, association; तस्य वैरानुषङ्गस्य गन्ता$स्म्यन्तं सुदुर्गमम् Mb.5.162.35. सानुषङ्गाणि कल्याणानि U.7. good things closely follow one another (come close upon one another).

-2 Coalition, commixture.

-3 Connection of word with word.

-4 A word or words repeated from the context to supply an ellipsis. cf. अनुषङ्गश्च फलवचनमभविष्यत् ŚB. on MS.6.1.5.

-5 Necessary consequence, inevitable result.

-6 Connection of a subsequent with a previous act.

-7 Incidental mention or relation (प्रसङ्ग).

-8 Yearning, eager longing.

-9 Compassion, pity, tenderness.

-1 (In Nyāya) Connecting together the उपनय or application and निगमन or conclusion by the use of the pronoun इदं (उपनयवाक्य- स्थस्य अयमिति पदस्य निगमनवाक्ये आकर्षणम्).

-11 The nasals connected with certain roots ending in consonants; P. VII.1.59. Sk.

-12 An ellipsis. A mode of interpreting an incomplete sentence by supplying the required word or words from the immediate context. This mode is admissible only if there is no break (व्यवाय). This corresponds to the principle known as अनुवृत्ति (in grammar) on which a word or expression from a preceding सूत्र is read in the succeeding सूत्र or सूत्रs. नानुषङ्गः प्राप्नुयात् । कुतः । व्यवायात् । ŚB. on. MS.4.4.7.

अपसिद्धान्तः A wrong or erroneous conclusion; सिद्धा- न्तमभ्युपेत्यानिथमात् कथाप्रसङ्गो$पसिद्धान्तः Gaut. S.

अपीतिः f.

1 Entering into, approaching. पुरा यत् सूर- स्तमसो अपीते Rv.1.121.1.

-2 Dissolution, destruction, loss.

-3 Destruction of the world (प्रलय); अपीतौ तद्वत् प्रसङ्गादसमञ्जसम् Br. Sūtra II.1.8.

-4 Encountering, joining in battle.

आपत्तिः f. [आ-पद्-क्तिन्]

1 Turning or changing into, entering into any state or condition.

-2 Obtaining, procuring, getting; स्थानापत्तेर्द्रव्येषु धर्मलाभः Kāty.

-3 Misfortune, calamity, adversity; Y.3.42.

-4 A fault, transgression.

-5 Remonstrance, expostulation.

-6 (In phil.) An undesirable conclusion or occurrence (अनिष्टप्रसङ्ग).

इन्द्रिय a. Fit for or belonging to or agreeable to, Indra.

-यः A friend or companion of Indra.

-यम् [इन्द्र-घ; इन्द्रेण दुर्जयम्; by P.V.2.93 इन्द्रियमिन्द्रलिङ्गमिन्द्रदृष्ट मिन्द्रसृष्टमिन्द्रजुष्टमिन्द्रदत्तमिति वा]

1 Power, force, the quality which belongs to Indra.

-2 An organ of sense, sense, or faculty of sense. (Indriyas are often compared to restive horses, which, if not properly checked, will lead one astray; cf. मा भूवन्नपथवरास्तवेन्द्रियाश्वाः Ki.5.5). There are two kinds of Indriyas:- (a) ज्ञानेन्द्रियाणि or बुद्धीन्द्रियाणि; श्रोत्रं त्वक्चक्षुणी जिह्वा नासिका चैव पञ्चमी (also मनः according to some); and (b) कर्मेन्द्रियाणिः -पायूपस्थं हस्तपादं वाक् चैव दशमी स्मृता Ms.2.9. Ms. further adds एकादशं मनो ज्ञेयं स्वगुणेनोभयात्मकम् । यस्मिञ् जिते जितावेतौ भवतः पञ्चकौ गणौ ॥ In the Vedanta मनः, बुद्धि, अहंकार and चित्त are said to be the four internal organs, the total number of organs being, therefore, 14, each presided over by its own ruler or नियन्तृ. In Nyāya each organ is connected with its own peculiar element; the eye, ear, tongue, nose, and skin being connected respectively with Light or fire, Ether, Water, Earth and Air.

-3 Bodily or virile power, power of the sense.

-4 Semen; गणिकान्नमथेन्द्रियम् Mb.12.36.28.

-5 Symbolical expression for the number '5'.

-Comp. -अगोचर a. imperceptible.

-अर्थः 1 an object of sense; these objects are:- रूपं शब्दो गन्धरसस्पर्शाश्च विषया अमी Ak.; इन्द्रियस्येन्द्रियस्यार्थे रागद्वैषौ व्यवस्थितौ Bg.3.34; Bh.3.5.8; R.14.25.

-2 anything exciting these senses.

-असङ्गः non-attachment to sensual objects, stoicism.

-आत्मन् m.

1 an epithet of Viṣṇu.

-2 an organ of sense.

-आदिः the principle called ahaṅkāra (in Sāṅ. Phil.).

-आयतनम् 1 the abode of the senses, i. e. the body.

-2 the soul.

-आराम a. given to enjoying the objects of sense; अघायुरिन्द्रियारामो मोघं पार्थ स जीवति Bg.3.16.

-ईशः the soul.

-गोचर a. perceptible to the senses. (

-रः) an object of sense; पञ्च चेन्द्रियगोचराः Bg.13.5.

-ग्रामः, -वर्गः the assemblage or collection of organs, the five organs of sense taken collectively; बलवानिन्द्रियग्रामो विद्वांसमपि कर्षति Ms.2.215, 1,175; निर्ववार मधुनीन्द्रियवर्गः Śi.1.3.

-ज a. in one's presence, visible.

-ज्ञानम् consciousness, the faculty of perception.

-धारणा restraint of senses; स्थिरामिन्द्रिय- धारणाम् Kaṭh.2.6.11.

-निग्रहः restraint of senses.

-प्रसङ्गः sensuality.

-बुद्धिः f. perception by the senses, exercise of any organ of sense.

-बोधन a. exciting power; stimulating or sharpening the senses. (

-नम्) any excitement of senses, a stimulus.

-वधः insensibility.

-विप्रतिपत्तिः f. perversion of the organs, wrong preception.

-वृत्तिः f. function of the organs.

-संप्रयोगः Functioning of senses with reference to objects.

-सुख sensual pleasures; एवमिन्द्रियसुखानि निर्विशन्नन्यकार्यविमुखः स पार्थिवः R.19.47.

-सन्निकर्षः the contact of an organ of sense (either with its object or with the mind).

-स्वापः insensibility, unconsciousness, stupor.