-
21 агач
1. сущ.1) де́рево (лиственное, хвойное, южное, плодовое) || древе́сныйвак агачлар — ме́лкие дере́вья (деревца́)
агач каерысы — древе́сная кора́
агач төрләре — поро́ды дере́вьев
клуб тирәли агач утырту — поса́дка дере́вьев вокру́г клу́ба
2) собир. (материал, сырьё) де́рево, древеси́на, лес || древе́сный (уголь, спирт); древеси́нныйагач чыгару — вывози́ть лес (древеси́ну)
эшкә яраклы агач — делова́я древеси́на; делово́й лес
агач агызу — сплавля́ть лес
комбинаттагы агач калдыклары — древе́сные (древеси́нные) отхо́ды на комбина́те
3) в сочет. лесо-; дерево-; древо-агач склады — лесоскла́д
агач сәүдәсе — лесоторго́вля; торго́вля ле́сом
агач хәзерләү участогы — уча́сток лесоразрабо́ток (лесозагото́вок); лесосе́чный уча́сток, лесосе́ка
агач хәзерләүче (хәзерләүдә эшләүче) — лесозаготови́тель; лесозагото́вщик
агач ташу юлы — лесово́зная доро́га
агач агызу сезоны — лесоспла́вный сезо́н
агач кисүдә эшләү — быть на лесору́бочных (лесору́бных) рабо́тах
агач кисә торган — древоре́жущий
агач эшкәртү — деревообрабо́тка
агач утырту — поса́дка дере́вьев
4) перен.; бран. болва́н, дуби́на, чурба́н2. прил.1) деревя́нный, из де́реваагач күпер — деревя́нный мост
агач көрәк — деревя́нная лопа́та
агач йорт — деревя́нный дом
агач табанлы чана — са́ни на деревя́нных поло́зьях
агач терәү — подпо́рка из де́рева; деревя́нная подпо́рка
2) бреве́нчатый; ру́бленый (сарай, барак)яңа гына салган агач мунча — свежеру́бленая ба́ня
3) тесо́вый, из тёса ( забор)4) щепно́й, из щепы́агач әйберләр — щепны́е изде́лия (това́ры)
5) ирон.; прост.а) деревя́нный, одеревене́лый, окостене́лый, тупо́й, (как), неживо́й (рот от холода, руки и пальцы от старческой дряблости или отсутствия движения)б) топо́рный (о чьём-л. языке); аляпова́тыйагач тел белән язган мәкалә — статья́, напи́санная топо́рным языко́м
в) бран. горе-; -дубина, -чурбан, -пень; -болван, -тупицаагач каравылчы — сто́рож-болва́н; го́ре-сто́рож; не сто́рож, а болва́н
агач хисапчы — го́ре-счетово́д; счетово́д-тупи́ца
•- агач ат
- агач аяк
- агач бакасы
- агач бакчасы
- агач гөл
- агач гөмбәсе
- агач җилеме
- агач кадак
- агач кистерүче
- агач кисүче
- агач корты
- агач куышы
- агач күбәләге
- агач мае
- агач материалы
- агач өйле
- бүрәнә өйле
- агач сирәк үскән җир
- агач суын алу
- агач тараканы
- агач тарттыру
- агач ташучы баржа
- агач ташучы машина
- агач төбе
- агач тыгылу
- агач утырту
- агач үзәге
- агач череге
- агач чиләк
- агач чүкеч
- агач эшкәртүче
- агачка әйләнү
- агачка әверелү••агач атка атландыру — оста́вить с но́сом; обвести́ вокру́г па́льца, надува́ть/наду́ть
агач атка атлану (атланып калу) — оста́ться с но́сом; сесть в лу́жу прост.
агач башыннан йөрми, кеше башыннан йөри — не по ле́су хо́дит, а по лю́дям (о беде, болезни, смерти, горе, несчастье, стихийных бедствиях, жизненных невзгодах и т. п.) (букв. не по верши́нам дере́вьев, а по голова́м люде́й хо́дит)
агач җан — см. агач йөрәк
агач җанлы — см. агач йөрәкле
агач мылтык — ирон. пустоме́ля, болту́н, пустозво́н, пустосло́в
агачны яшьтән (яшьли, яшь чагында бөгү) — гнуть де́рево, пока́ мо́лодо (т.е. воспитывать с малых лет)
агач авызланып — гру́бо, ре́зко, по-ха́мски
- агач башында үсмиагачтан сандугач кына ясамый — ма́стер на все ру́ки; всё уме́ет; всё де́лает
- агач йөрәк
- агач йөрәкле
- агачын күреп урманын күрмәү
- агачын күреп тә урманын күрмәү -
22 акыл
сущ.1)а) ум, ра́зум; интелле́кт || у́мственный (труд), интеллектуа́льныйакыл яшьтә түгел - башта — (посл.) ум не в во́зрасте, а в голове́
акыл зәгыйфьлеге — у́мственная сла́бость
б) ум, рассу́док, рассуди́тельность || у́мственный, рассу́дочный ( анализ)в) благоразу́мие, рассуди́тельность; созна́ние, созна́тельностьакылың кайда иде соң синең? — где́ же была́ твоя́ рассуди́тельность (благоразу́мие)?
г) ум, разу́мность, (как сле́дствие о́пыта) ум-ра́зум, му́дрость; умудрённостьпрактик акыл — практи́ческий ум (му́дрость, умудрённость)
мәкальдә чагылган тирән акыл — глубо́кая му́дрость, отражённая в посло́вице
2) разг.а) мысль, иде́якаян килде әле сиңа бу акыл ? — отку́да у тебя́ э́та мысль?
б) сове́т, наставле́ниеаның акылы белән йөрсәң... — бу́дешь его́ слу́шаться... (ещё и не то бу́дет)
ата-ана акылын тоту — приде́рживаться (слу́шаться) роди́тельского наставле́ния
3) в знач. нареч. акылга у́мственно, интеллектуа́льно, в у́мственном (интеллектуа́льном) отноше́нии (созреть, подняться); по уму́ (уму́-ра́зуму), умо́м ( быть выше или ниже кого)акылга бер чамарак алар — у́мственно они́ почти́ одина́ковы
акылга үсү — вы́расти (созре́ть) у́мственно
4) в функ. сказ. акылында вменя́емый спец. (преступник, подсудимый)•- акыл теше
- акылы сау
- акылга сау••акыл алдан йөрү — быть сообрази́тельным (сметли́вым, предусмотри́тельным, дальнови́дным, дога́дливым), быть спосо́бным предви́деть (предусмотре́ть)
акыл арттан йөри — ≈≈ за́дним умо́м кре́пок
акыл башка килү — см. акылга килү 1)-3)
акыл баштан китү — см. акыл китү 1), 2)
акыл белән эш итүчән — рассуди́тельный; толко́вый
акыл бизмәненә салу (салып үлчәп карау) — в голове́ (уме́) взве́шивать (взве́сить, прики́дывать/прики́нуть); см. тж. акыл белән уйлап карау
акыл булсын — пусть (э́то) бу́дет (послу́жит) уро́ком; э́то кому́ нау́ка (на бу́дущее); что́бы (впредь) непова́дно бы́ло ( кому)
акыл җиңеләю — см. акылга җиңеләю
акыл җитү — сообрази́ть ( что), догада́ться ( о чём), доду́маться ( до чего), умудри́ться, ухитри́ться
акыл ирешми — см. акыл җитми
акыл кергән — умо́м (у́мственно) вы́рос; умудрён ( жизненным опытом); в (при) своём (здра́вом) уме́; со свои́м умо́м
акыл кертү — см. акылга утырту 1)
акыл кушканча — по веле́нию ума́ (делать что, поступать как), по веле́нию (тре́бованию) рассу́дка
акыл өләшкәндә йоклап калган (йоклап биләмдә, урманда, мич башында калган) — см. акылсыз 1) а); акылга сай 1)>
акыл өләшү — см. акыл өйрәтү 2)
акыл сата башлау — ирон. зау́мничать, зау́мничаться
акыл сыеклану — прост.; см. акылга җиңеләю
акыл сыйдырмау — см. акылга сыймау
акыл утырту — см. акыл керү
акыл утыру — см. акыл керү
акылга зәгыйфь — см. акылга җиңел 1)
акылга муафыйк — см. акылга ятышлы 1)
акылга (акылы) үсмәгән — умо́м не вы́шел
акылга туймаган — см. акылсыз 1) а), 2)
акылга утыру — см. акыл керү
акылга яту — каза́ться (показа́ться, представля́ться) разу́мным (благоразу́мным, рациона́льным, логи́чным)
акылга өйрәтү — см. акыл өйрәтү
акылдан шашкан — см. акылдан язган
акылдан шашу — см. акылдан язу
акылдан ычкыну — прост.; см. акылдан язу
акылны алу — см. акылдан яздыру
акылны башка җыю — см. акылны җыю
акылны эчү — прост. ра́зум (ум) пропива́ть (пропи́ть)
акылны югалту — см. акылдан язу 3)
акылы бармакка урарлык (чорнарлык) та юк — ума́ ни на грош у него́
акылы кыска — ум ко́роток ( у кого)
акылы (акылга) сау — в себе́, в здра́вом уме́, в по́лном (здра́вом) рассу́дке
акылы эшли — голова́ ( чья) рабо́тает (ва́рит, сообража́ет)
акылың алтын икән — ирон.; шутл. ишь како́й, у́мный (у́мник, у́мница) (вы́искался, нашёлся), губа́ не ду́ра; ишь чего́ захоте́л (... куда́ махну́л)
акылы үзе белән — семь пя́тниц на неде́ле
- акыл алу- акыл белән уйлап карау
- акыл бирү
- акыл җитмәслек
- акыл җитми
- акыл иясе
- акыл йөртеп карау
- акыл йөртү
- акыл керү
- акыл сату
- акыл китү
- акыл өйрәтү
- акылга өйрәтү
- акыл сайлыгы
- акылга җиңел
- акыллы җиңел
- акылга җиңеллелек
- акылга җиңеләю
- акылга килү
- акылга сай
- акылы сай
- акылга сайлык
- акылга сыймау
- акылга таман
- акылы таман
- акылга таманча
- акылы таманча
- акылга утырту
- акылга ятышлы
- акылдан язган
- акылдан яздыру
- акылдан язу
- акылдан язып
- акылдан язар дәрәҗәдә
- акылны җыю
- акылы башында
- акылында
- акылы камил
- акылы төштән соң
- акылы үзе белән
- акылы үзендә
- үз акылы үзендә -
23 алты
числ. колич.1)а) шесть; ше́стероалты ай көтү — ждать шесть ме́сяцев
алты көннән кайтыр — вернётся че́рез шесть дней
алты дус — ше́стеро друзе́й
алты бала үстерделәр — они́ вы́растили шестеры́х дете́й
б) шестёрка (чего, кого)алты ат җиккән чана — са́ни, запряжённые шестёркой коне́й
колонна булып алты автомашина бара иде — в коло́нне шла шестёрка автомаши́н
2) в знач. сущ.; в притяж. ф. алтыбыз, алтыгыз, алтысы ше́стеро (шесть) из; (нас, вас, их) ше́стеро; шестёрка; алтыбыз да (мы) все ше́стеро; все шесть из нас; вся на́ша шестёркаалтыбыз казыр, калганнарыбыз агач утыртыр — ше́стеро из нас бу́дут копа́ть, а остальны́е - са́женцы выса́живать
алтыныкы бетәр - алтмышныкы калыр — (посл.) ше́стеро сде́лают, а шестьдеся́т - затя́нут (букв. где ше́стеро, там зако́нчат, а где шестьдеся́т - там (де́ло) затя́нется)
3) в сочет. со словами на -лы или -лык шести-, с шестью́, из шести́, в шестьалты басулы — шестипо́льный
алты бүлмәле — шестико́мнатный; из шести́ (в шесть) ко́мнат
алты серияле фильм — шестисери́йный (из шести́ се́рий, в шесть се́рий) фильм
алты тәрәзәле — в шесть о́кон; с шестью́ о́кнами
4) мат.а) шестью́алты җидең - кырык ике — шестью́ семь - со́рок два
б) алтыдан шеста́я часть, из шести́алтыдан биш — пять шесты́х
алтыдан өчкә алтыдан икене кушу — к трём шесты́м приба́вить две шесты́х
5) в знач. сущ.; разг.а) шестёрка, шесто́й ( трамвай)анда алты белән барасы — туда́ на́до е́хать на шестёрке (шесто́м)
б) карт. шестёркаалтыдан йөрү — ходи́ть с шестёрки (шестёрок)
в) шесть (лет, го́диков); шесто́й (год, го́дик)аңа әле генә алты тулды — ему́ то́лько испо́лнилось шесть
укырга алтыда ук өйрәнде — чита́ть он научи́лся ещё в шесть лет
алтыга чыкты инде, алты белән бара инде — ему́ уже́ шесто́й (год) пошёл; ему́ уже́ идёт шесто́й го́дик (год)
г) шесть (часо́в); шесто́й (час)алтыдан алтыга эшләү — рабо́тать с (от) шести́ до шести́ (часо́в)
д) алтылар о́коло шести́ (часо́в); приме́рно шесть (часо́в)алтыларга кил — приди́ часа́м (так, приме́рно) к шести́
6) в знач. сущ.а) алтылары приме́рно (приблизи́тельно) шесто́е (число́)алтыларына тәмамларбыз — заверши́м приме́рно к шесто́му (числу́)
б) алтыларында приме́рно (приблизи́тельно, о́коло) шесто́го (числа́)в) алтысы шесто́е (число́)айның алтысы — шесто́е число́ (ме́сяца)
алтысына каршы төндә — в ночь на шесто́е
•- алты ат көчле
- алты атылышлы
- алты бармаклы
- алты баскычлы
- алты басулы чәчү әйләнеше
- алты дюймлы
- алты еллык
- алты җирдә
- алты ишкәкле
- алты йөз
- алты йөз ат көчле
- алты йөзьеллык
- алты йөз метрлы
- алты йөзле
- алты йөзлек
- алты кат
- алты катлап
- алты көнлек
- алты метрлы
- алты почмаклы
- алты сумлык
- алты тапкыр
- алты мәртәбә
- алтытомлык
- алтыурынлы
- алты яшьлек
- алты яшьтәге
- алтыдан бер••алтың алты якка китү — расходи́ться (разойти́сь) кто куда́; расходи́ться все в ра́зные сто́роны
-
24 баш
1. сущ.1)а) в разн. знач. голова́, башка́ прост. || головно́йбаш авыруы — головна́я боле́знь
б) о волосах на голове; башы такыр кырылган голова́ его́ (человека́) гла́дко вы́бритабаш тарау — расчеса́ть во́лосы, расчеса́ться
в) головно́й убо́рбашыгызны салыгыз — сними́те головно́й убо́р
2) перен. голова́ - ум, ра́зум, сообрази́тельность, смека́лка, смёткабу егеттә баш бар — у э́того джиги́та голова́ на плеча́х (т. е. он умён, сметлив, смекалист)
башың бармы синең, юкмы? — сообража́ешь ты и́ли нет (букв. есть у тебя́ голова́ и́ли нет)
3) голова́, голо́вушка (в знач. живая душа, человек, личность)баш исән булсын — была́ бы голова́ цела́
кая гына бармый, ниләр күрми егет башы белән ат башы — ( песня) где то́лько не побыва́ют, чего́ то́лько не испыта́ют голо́вушки до́брого мо́лодца да до́брого коня́
4)а) верх, верху́шка; верши́на, голо́вка, маку́шка; агач башы верху́шка (маку́шка) де́ревабагана башы — верх столба́
кашлак башы — верши́на холма́, возвыше́ния, го́рки
б) кры́шка, кро́вля, застре́ха; лапас башы кро́вля лаба́заөй башы — кры́ша до́ма
5) голо́вка, ко́лос, колосо́к, метёлка ( у травянистых растений)арыш башы — ко́лос ржи; тары башы метёлка про́са
6) голо́вка; лу́ковица, лу́ковка; коча́н; кәбестә башы коча́н капу́стысарымсак башы — лу́ковка, лу́ковица чеснока́
7)а) голо́вка, головна́я часть; наконе́чник, ко́нчикбармак башы — ко́нчик па́льца
сөңге башы — наконе́чник копья́
шырпы башы — голо́вка спи́чки
б) шля́пка; колпачо́ккадак башы — шля́пка гвоздя́
күчәр башы — колпачо́к о́си́
8) носо́к; оек башы носо́к чулка́, носко́витек башы — носо́к сапога́
9)а) коне́ц, ко́нчик, один из двух концо́в чего-л.карандаш башы — ко́нчик карандаша́
таяк башы — коне́ц па́лки
б) кра́ешек, специа́льно сде́ланная концева́я частьтастымал башы — концева́я часть полоте́нца
в) один из концо́в дере́вни, села́ и т. п., примыка́ющая к па́мятному ме́сту, к обы́чной принадле́жности любо́го селе́ниякүпер башы — часть у́лицы и́ли доро́ги у вхо́да на мост
10) нача́ло; нача́льный этапкөз башы — нача́ло о́сени
май башларында — ( приблизительно) в нача́ле ма́я
язгы чәчү башы — нача́ло весе́ннего се́ва
11) исто́к, исто́ки, верхо́вьеинеш (елга) башы — исто́к ручья́ (реки́)
12) нача́ло, нача́льный исто́чникмал башыбыз тавык булды — нача́лом на́шего животново́дства бы́ли ку́ры
13) загла́вие (книги, сочинения; главы, раздела)мәкалә баш белән чыкты — статья́ вы́шла (с таким-то) загла́вием
14) разг. квашня́, квашени́на, смесь с заква́скойкамыр башы — те́сто, оста́вленное на заква́ску
баш ясау — ста́вить те́сто на ква́шение
15) глава́, глава́рь, нача́льник, верхово́д, предводи́тель и т. п.хөкүмәт башы — глава́ прави́тельства
гаскәр башы — кома́ндующий а́рмией
16) в косв. п. верхово́дство, руково́дство; главе́нствоэш башына куелган — поста́вленный во главе́ де́ла (на руково́дство де́лом)
экспедиция башында — во главе́ экспеди́ции
17) в косв. п.; разг. нос, голова́, ры́ло (в знач. челове́к, ка́ждый, вся́кий)кеше башыннан — с но́са (с каждого участника чего-л.)
солдат башына — на ка́ждого солда́та; см. тж. борын
18) шту́ка, голова́, голо́вка ( счётная единица некоторых предметов)бер баш терлек — (одна́) голова́ скота́
ике баш суган — две голо́вки (лу́ковицы) лу́ка
өч баш шикәр — три шту́ки са́харной головы́
19) в ф. исх. п. баштан; с... головы́ ( в определённом умственом состоянии)исерек баштан — с пья́ной головы́, будучи пья́ным, в пья́ном состоя́нии
кызган баштан — в состоя́нии возбужде́ния, под горя́чую ру́ку
••ирекле баштан утка кермиләр — посл. с во́льной голово́й (без принужде́ния) в ого́нь не ле́зут
акыл яшьтә түгел, башта — посл. (букв. ум не от во́зраста, а от головы́)
ике тәкә башы бер казанга сыймас — посл. два медве́дя в одно́й берло́ге не живу́т (букв. две бара́ньи го́ловы не мо́гут помести́ться в одно́м котле́)
2. прил.баш та баш, шалкан башы да баш — погов. (букв. и голова́ - голо́вка, и голо́вка ре́пки - голо́вка, т. е. не всякая голова умна)
1)а) гла́вный; важне́йший, пе́рвыйбаш кеше — гла́вный челове́к
баш инженер — гла́вный инжене́р
баш роль — гла́вная роль
баш сәбәп — гла́вная причи́на
баш урам — гла́вная у́лица
б) гла́вный, глав-баш врач — главвра́ч, гла́вный врач
2) головно́й, пе́рвый по счёту; иду́щий впереди́баш канал — головно́й кана́л
баш отряд — головно́й отря́д
3) загла́вныйбаш мәкалә — загла́вная статья́
•- баш айкау
- баш бармак
- баш бау
- баш изәү
- баш исәбе
- баш капкачы
- баш киеме
- баш килеш
- баш кисү
- баш кич
- баш көн
- баш кода
- баш кую
- баш күнәк
- баш очы
- баш сабу
- баш сабынлау
- баш сөяге
- баш тарагы
- баш төрү
- баш турысы
- баш түбәсе
- баш хәреф
- баш чәркәсе
- баш чыгару
- баш чыңлау
- баш чыңы
- баш яулыгы
- баштан каплану
- баштан сыйпау••- баш аву- баш авыраю
- баш алу
- баш арты
- баш асты
- баш әйләндергеч
- баш әйләндерү
- башын әйләндерү
- баш әйләнү
- баш бармак кебек
- баш бармак шикелле
- баш бармактай
- баш бәйләнү
- баш бетү
- баш бирмәү
- баш бөгү
- баш булу
- баш вату
- баш җитү
- баш иеп бару
- баш иеп килү
- баш ию
- баш йөртү
- баш кагу
- баш калкыту
- баш катыру
- баш кашу
- башын кашу
- баш килү
- баш китәрлек
- баш күккә тию
- баш түбәгә тию
- баш күккә тия язу
- баш түбәгә тия язу
- баш күрсәтү
- баш күтәрмичә
- баш күтәрмәстән
- баш күтәрү
- баш мал
- баш ат
- баш ору
- баш очында болыт
- баш очындагы болытлар
- баш өсте
- баш өстеннән йөрү
- баш өстеннән карау
- баш салу
- баш ташлау
- баш тоту
- баш төртү
- баш түнү
- баш чайкау
- баш югалту
- баш яр
- башка атлану
- башка менү
- башка ишәк типкән
- башка ишәк типмәгән
- башына тай типкән
- башына тай типмәгән
- башка сугу
- башны алып китү
- башны алып качу
- башны алып олагу
- башны алып таю
- башны ашау
- башны җую
- башны ию
- башны кисәргә бирәм
- башны салу -
25 елдаш
сущ.; разг.; см. яшьтәшул минем елдаш — он мой рове́сник
-
26 җиде-сигез
числ.; прибл.о́коло семи́-восьми́, приблизи́тельно семь-во́семьҗиде-сигез яшьтәге кыз бала — де́вочка (о́коло) семи́-восьми́ лет
җиде-сигез кеше — челове́к семь-во́семь
җиде-сигез адымда — в семи́-восьми́ шага́х
-
27 интегү
неперех.1) му́читься, изму́читься, заму́читься || муче́ние (догадками, сомнениями, от зноя)эчәсе килүдән интегү — му́читься от жа́жды
2) страда́ть || страда́ние (от головных болей, от лихорадки, от недуга)йоклый алмаудан интегү — страда́ть от бессо́нницы
теш сызлаудан интегү — страда́ть от зубно́й бо́ли
3) томи́ться, истоми́ться; ма́яться (в плену, в тюрьме, от скуки)көтеп интегү — томи́ться ожида́нием
4) име́ть (испы́тывать) нужду́ в чём-л., бе́дствоватьяшьтән интегеп үсте — смо́лоду он рос в нужде́
акчага интегү — нужда́ться в деньга́х; испы́тывать нужду́ в деньга́х
•- интегеп яшәү
- интегүдән котылу
- интегеп туктау -
28 йөремсәклек
сущ.страсть к хожде́нию, пое́здкам; непосе́дливостьяшьтән гадәткә кереп калган йөремсәклек — непосе́дливость, привы́чная с ю́ных лет
-
29 калышу
неперех.1) отстава́ть/отста́ть (в учёбе, на работе, в развитии и т. п.) || отстава́ниеолылардан калышмау — не отстава́ть от взро́слых
бала акыл ягыннан үз яшьтәшләреннән калыша — ребёнок по разви́тию отстаёт от свои́х све́рстников
2) перен. уступа́ть/уступи́ть (в чём-л.); быть ху́же, ни́же (кого, чего-л.) (по качеству, по работе и т. п.)драматургның соңгы пьесасы алдагыларынннан шактый калыша — после́дняя пье́са драмату́рга значи́тельно уступа́ет предыду́щим
-
30 колак
сущ.1) у́хо, у́ши || ушно́йэчке колак — вну́треннее у́хо
уң колак ишетмәү — не слы́шать пра́вым у́хом
колакларны өшетү — отморо́зить у́ши
колак тишү — прока́лывать у́ши
колакларны кайчыландыру — пря́дать (стричь) уша́ми ( о животных)
колак сагызы — ушна́я се́ра
2) слух || слухово́йколакка сак — чу́ткий на слух
сизгер колак — то́нкий на слух
колакка ятышлы җыр — прия́тная на слух пе́сня
колак юлы — слухово́й кана́л
колак сизгерлеге — слухово́е чутьё
3)а) ушко́; ду́жка; см. тж. тоткасамовар колагы — ушко́ самова́ра
чиләк колагы — ведёрная ду́жка; ду́жка ведра́
б) ушко́ ( музыкальных инструментов)бүрекнең колакларын төшерү — опусти́ть нау́шники ша́пки
5) с.-х. пе́рвые молоды́е побе́ги, лепестки́ (злаков, овощей)углан яшьтән, тары колактан беленер — (посл.) сын смо́лоду, про́со по побе́гам узнаётся
6) орео́л вокру́г со́лнца, луны́; вене́ц7) диал. ма́ленький зали́в, зато́н, за́водь ( на реке)•- колак алкасы
- колак бөтәркәсе
- колак ите
- колак йомшагы
- колак казыгыч
- колак чокыгыч
- колак мендәре
- колак пәрдәсе
- колак тешләтү
- колак яфрагы••колагы (колаклары) чыңласын! — будь он помя́нут добро́м! (букв. пусть у него́ звени́т в уша́х - говорится об отсу́тствующих)
колагы үзе белән (үзендә) — у́шки (у́ши) на маку́шке (букв. у́ши его́ при себе́)
колагын (колакны) бору — нарва́ть (натрепа́ть, оборва́ть) у́ши; драть у́ши прост.
колагына (да) алмау (элмәү), колагын да селкетмәү — и (да́же) у́хом не вести́ (повести́); как горо́х об сте́нку
колагын кимерү — прожужжа́ть (протруби́ть) все у́ши
колагын тасырайту (торгызу) — навостри́ть у́ши
колагына аю төкергән — медве́дь на́ ухо наступи́л
колагына киртү (киртеп кую, салу, киртләү, киртекләү) — заруби́ть (себе́) на носу́, намота́ть (себе́) на ус, твёрдо усво́ить
колагына киез каплаган (ком утырган), колагына мамык (чүбек) тыккан — туго́й (кре́пкий, кре́пок, тупо́й) на́ ухо
колагына туку — дуть (дуде́ть, петь, напева́ть, труби́ть) в у́ши прост.
колагың ишетсен! — слу́шай хороше́нько, запо́мни!
колагыңны кисеп (йолкып) кулыңа тоттырыр — сорвиголова́
колак артыннан (гына) җибәрү, колак аша (яныннан) уздыру — пропусти́ть ми́мо уше́й
колак асмау — не прислу́шиваться, пропуска́ть ми́мо уше́й
колак асу (салу) — прислу́шиваться; приклони́ть у́хо (слух)
колак ачылу — об улучше́нии, восстановле́нии слу́ха
колак ашау — шепта́ться на́ ухо друг с дру́гом; секре́тничать
колак белән тыңламау — слу́шать кра́ем у́ха
колак исе чыгу — неодобр. употребляется при косвенном замечании тому, кто при своих товарищах шепчется (секретничает) на ухо (букв. па́хнуть уша́ми)
колак итен (колакны) ашау (кимерү, чәйнәү) — прожужжа́ть (протруби́ть) все у́ши (кому-л.), пили́ть
колак ишетмәгән (колак ишетмәгән, күз күрмәгән) — неслы́ханный, невероя́тный; ви́дом не вида́ть, слы́хом не слыха́ть
колак йомып утыру (яту) — хло́пать уша́ми
колак кагу — остава́ться с но́сом
колак катылану (кату) — быть глухова́тым (туги́м на́ ухо); огло́хнуть
колак салып (биреп) тыңлау — разве́сить у́ши; во все у́ши слу́шать
колак сасыту (тынчыту) — дуть (наду́ть) и́ли петь (напе́ть) в у́ши (кому-л.)
колак селкетеп утыру — хло́пать уша́ми
колак тону — огло́хнуть
колак тондыргыч (тондырырлык) — оглуши́тельный
колак төбенә тондыру (кундыру, бирү, утырту, ямау) — дать (зае́хать, съе́здить) в у́хо; оглуши́ть прост.
колак чите белән (ишетү) — кра́ем (кра́ешком) у́ха (слы́шать)
колак чыңлау (шаулау) — звене́ть (шуме́ть) в уша́х (в у́хе)
колак яргыч — оглуши́тельный
колакка алу (элү) — во все у́ши слу́шать
колакка каты (авыр) — туго́й на́ ухо; глухова́тый
колакка керерлек сүз — о делово́м, поле́зном сове́те, предложе́нии
колакка салып (киртеп) кую — заруби́ть (себе́) на носу́; намота́ть себе́ на ус
колакка сөйләү — нашёптывать (говори́ть) на́ ухо
колакка сугылу (чагылу, чалыну) — слы́шать кра́ем (кра́ешком) у́ха (одни́м у́хом); дойти́ до слу́ха
колакка тегеләйрәк — тугова́тый (тугова́т) на́ ухо
колакка үткен (җитез) — чу́ткий на слух (на́ ухо)
колакка ятмаганны сөйләү — говори́ть (поро́ть) чушь
колакка ятмау — не понра́виться, быть не по душе́
колакка ятышсыз — ре́жет у́хо, неприя́тный для слу́ха
колакларны сак тоту — держа́ть у́шки на маку́шке, держа́ть у́хо востро́, быть настороже́, начеку́
колакларны томалау — заткну́ть у́ши, не жела́ть слу́шать
колакларны торгызу (тырпайту, кабарту, шәмрәйтү) — навостри́ть (насторожи́ть) у́ши (у́хо, слух); насторожи́ться
колакларын шомарту (шомрайту, торгызу) — пря́дать уша́ми ( о некоторых животных)
колакларына (колак очларына) кадәр кызару — красне́ть до уше́й
(үз) колакларына ышанмау — не ве́рить свои́м уша́м
колакны тондыру (тондырып бетерү) — прожужжа́ть (прогуде́ть, прокрича́ть, протруби́ть) все у́ши
колакны яра (ерта) — ре́жет (дерёт) у́хо
колактан калу (язу) — огло́хнуть; станови́ться/стать глухи́м
колактан колакка — на́ ухо (сказать, говорить, шептать и т. п.)
колактан колакка сөйләшү (сөйләшеп алу) — шушу́каться, шепта́ться
колактан колакка йөртү — нау́шничать, передава́ть слу́хи
колактан сөйрәү (өстерәү), колактан сөйрәп (өстерәп) чыгару — тащи́ть за́ уши (кого-л.), притя́гивать/притяну́ть за́ уши (кого-л.)
- колагына төшерүколактан узу — шутл. перерасти́ (свои́) у́ши
- колагына салу
- колагына тишү
- колак салу
- колак төбендә
- колак төбендә генә
- колакка барып ирешү
- колакка барып җитү
- колакка керү
- колакка кереп калу
- колакка сак
- колаклар тору
- колаклар үрә тору
- колаклары селкенә
- колаклары гына селкенә
- колактан китмәү -
31 күнектерү
перех.1) приуча́ть/приучи́ть; привива́ть/приви́ть (какие-л.) на́выкитәртипкә күнектерү — приучи́ть к поря́дку
хезмәткә кече яшьтән күнектерү — приви́ть на́выки к труду́ с мла́дшего во́зраста
2) тренирова́ть, упражня́ть; дрессирова́ть || трениро́вка, упражне́ние, дрессиро́вка || трениро́вочныйкүнектерү уеннары — трениро́вочные и́гры
мускулларны күнектерү — упражня́ть му́скулы
хәтерне күнектерү — тренирова́ть па́мять
җәнлекләрне күнектерү (өйрәтү) — дрессирова́ть звере́й
-
32 күчешле яшь
перехо́дный во́зрасткүчешле яшьтә — в перехо́дном во́зрасте
-
33 мәктәпкәчә
прил.дошко́льныймәктәпкә́чә тәрбия — дошко́льное воспита́ние
мәктәпкә́чә яшьтәге бала — дошко́льник; ребёнок дошко́льного во́зраста
-
34 олы
прил.1)а) большо́йолы урамга чыгу — вы́йти на большу́ю у́лицу
олы йортка ни кирәк - кече йортка шул кирәк — (погов.) то, что ну́жно большо́му до́му, необходи́мо и ма́ленькому до́му
олы телдән үтмәде, кече телгә җитмәде — (погов.) по уса́м текло́, а в рот не попа́ло (букв. по большо́му языку́ не прошло́, до ма́ленького языка́ не дошло́)
б) большо́й, огро́мный, кру́пный (успех, талант и т. п.)олы җиңү — кру́пная побе́да; огро́мное достиже́ние
олы бәхет — большо́е сча́стье
в) высо́кий, большо́й ( авторитет)олы дәрәҗәгә ирешү — доби́ться высо́кого положе́ния
олы хөрмәт күрсәтү — ока́зывать большу́ю (высо́кую) честь
олы ышаныч — высо́кое дове́рие
г) вели́кий, большо́йолы мәмләкәтләр — вели́кие держа́вы
олы акыл ияләре — вели́кие мысли́тели
олы шатлык — больша́я ра́дость
2) ста́рший ( по возрасту)олы ага - икенче ата — (погов.) ста́рший брат как второ́й оте́ц
олы кыз — ста́ршая дочь; бо́льшенькая
олы малай — ста́рший сын; бо́льшенький
олы хатын — уст. ста́ршая (пе́рвая) жена́
олы улы сугышта — ста́рший сын на фро́нте
ул миннән олы — он ста́рше меня́
3)а) ста́рший; взро́слый; пожило́йолы кешеләр — взро́слые (пожилы́е) лю́ди; лю́ди прекло́нного во́зраста
олы буын язучылар — писа́тели ста́ршего поколе́ния
б) мн.; в знач. сущ. олылар ста́ршие, пожилы́е, взро́слыеолылар сүзенә колак салу — прислу́шиваться к слова́м ста́рших (взро́слых)
олылар белән олыларча сөйләшү — разгова́ривать со ста́ршими с почте́нием
в) в знач. сущ.; в притяж. ф. олысыразг. больша́к, большу́хаөлкән улы - йортның олысы — ста́рший сын - больша́к до́ма
4) почте́нный, досто́йный уваже́ния; почётный; благоро́дныйул безнең өчен бик олы кеше — для нас он весьма́ почте́нный челове́к
икмәктән олы аш юк — (погов.) нет почётнее пи́щи, чем хлеб; хлеб всему́ голова́
•- олы аналык чоры
- олы ата
- олы атай
- олы аталык чоры
- олы итү
- олыны олы итү
- олы юл
- олы як
- олы яшьтә••олы авыз — болту́н
олы бавырлы — см. олы җанлы
олы башы(гыз) белән — намёк на соли́дный во́зраст и на жи́зненный о́пыт ( при упрёке за необдуманный поступок)
олы иман — чи́стая со́весть; и́скренняя ве́ра
олы йомыш — больша́я нужда́ ( о естественном отправлении)
олы йөрәкле — великоду́шный
олы җан иясе — челове́к большо́й души́
олы җанлык — великоду́шие, челове́чность
олы кылану — ва́жничать
олы сабый — юро́дивый
олы сөйләү (сөйләшү) — говори́ть (разгова́ривать) свысока́
олы сүз — ну́жное (поле́зное) сло́во
олы сүздә оят юк — (погов.) пра́вды не́чего стыди́ться
олы юлга чыгу — вы́йти на большу́ю доро́гу (встать на пра́вильный путь)
олыга җибәрү — см. зурга җибәрү
олыга китү — см. зурга китү
олыга сан булу — повзросле́ть; станови́ться/стать взро́слым
- олы җанлыолыдан кубу — см. зурдан кубу
- олы күтәрү -
35 өйләнешү
взаимно-совм. от өйләнүжени́ться, пожени́ться || жени́тьба, бракосочета́ниеяратып өйләнештеләр — они́ пожени́лись по любви́
яшьтәшләре өйләнешеп беттеләр — все све́рстники (его́) пожени́лись
-
36 өлкән
прил.1) в разн. знач. ста́ршийөлкән улы — (его́) ста́рший сын
өлкән сержант — ста́рший сержа́нт
өлкән савучы — ста́ршая доя́рка
өлкән класс — ста́рший класс
2) взро́слый, пожило́йсм. тж. олыөлкән яшьтәге — в пожило́м во́зрасте
3) в знач. сущ. обычно во мн.өлкәннәра) взро́слые, пожилы́еөлкәннәрне олылау — почита́ть пожилы́х
б) старе́йшинасм. тж. аксакалыруг өлкәне — старе́йшина ро́да
4) диал.; см. зурөлкән гамьсезлек — больша́я беспе́чность (опло́шность)
• -
37 талигасыз
сущ.; диал.; поэт.несча́стный, бестала́нный, невезу́чийталигасыз икән башым, яшьтән күп михнәт күрдем — ( песня) вида́ть, нет мне сча́стья - смо́лоду одни́ страда́ния
-
38 урта
1. сущ.1) в разн. знач. середи́набасу уртасы — середи́на по́ля
җәй уртасы — середи́на ле́та
җыелыш уртасында — в середи́не собра́ния
төн уртасы — середи́на но́чи; глубо́кая ночь
уен уртасы — середи́на игры́
2) середня́к; челове́к сре́днего доста́ткаГали урталар рәтенә басты — Гали́ вы́шел в середняки́
3) диал. центршәһәр уртасы — центр го́рода
4) первая часть составных слов средне-Урта Азия республикалары — среднеазиа́тские респу́блики
5) в знач. послелога в направит. п. уртасынаа) в (на) середи́нубүлмә уртасына чыгу — вы́йти на середи́ну ко́мнаты
елга уртасына керү — войти́ в середи́ну реки́
б) меж, ме́ждуикесенең уртасына басу — вста́ть ме́жду ни́ми
в) к середи́неҗәй уртасына — к середи́не ле́та
6) в знач. послелога в местно-вр. п. уртасындаа) посреди́, среди́, средь; в середи́некыш уртасында — среди́ зимы́
төн уртасында — среди́ но́чи
б) в це́нтрешәһәр уртасында тору (яшәү) — жить в це́нтре го́рода
в) редко ме́жду, межагачлар уртасында — меж дере́вьев
7) в знач. послелога в исх. п. уртасыннана) с середи́ныкыш уртасыннан бирле авыру — боле́ть с середи́ны зимы́
б) изшәһәр уртасыннан хәрәкәт итә башлау — нача́ть движе́ние из це́нтра го́рода
в) по середи́не2. прил.урам уртасыннан бару — идти́ по середи́не у́лицы
1) в разн. знач. сре́днийелганың урта агымы — сре́днее тече́ние реки́
урта тәрәзә — сре́днее окно́
урта буйлы — сре́днего ро́ста
урта мәктәп — сре́дняя шко́ла
урта авырлык — сре́дний вес
урта белем — сре́днее образова́ние
2) диал. центра́льныйурта урам — центра́льная у́лица
•- урта бер җир
- урта гасырлар
- урта гасырлар шәһәре
- урта дулкын
- урта колак
- урта ми
- урта хәлле
- урта яшьтәге
- уртага алу••уртага салу (кую) — ста́вить (поста́вить) на обсужде́ние, выноси́ть (вы́нести) на о́бщий суд
уртада тору — быть в ро́ли примири́теля
-
39 уртача
1. прил.1) сре́днийуртача яшьтәге кеше — челове́к сре́дних лет
уртача буйлы кеше — челове́к сре́днего ро́ста
уртача зурлык — сре́дняя величина́
уртача калынлыктагы такта — доска́ сре́дней толщины́
уртача тизлек — сре́дняя ско́рость
айлык уртача температура — среднеме́сячная температу́ра
2) сре́дний; посре́дственный, удовлетвори́тельныйуртача сәләт — сре́дние спосо́бности
уртача бәя — сре́дняя цена́
3) уме́ренныйуртача һава — уме́ренный кли́мат
2. нареч.уртача эсселек — уме́ренная жара́
1) сре́дне, посре́дственноуртача уку — учи́ться посре́дственно
2) в сре́днем; на круггектардан уртача утыз центнер ашлык җыю — собира́ть с гекта́ра в сре́днем по три́дцать це́нтнеров зерна́
көнгә уртача ун километр йөгерү — бе́гать в день в сре́днем по де́сять киломе́тров
3) в знач. сущ. оце́нка "посре́дственно"диктанттан уртача алу — получи́ть "посре́дственно"
•- уртачадан түбән -
40 яшь
I прил.1) молодо́й, ю́ныйяшь кеше — молодо́й челове́к
яшь гармоньчы — молодо́й (ю́ный) гармони́ст
яшь эзтабарлар — ю́ные следопы́ты
2) малоле́тнийяшь балалар — малоле́тние де́ти
3) перен. молодо́й, нео́пытный; зелёный; желторо́тыйсин яшь әле мине өйрәтергә — ты ещё зе́лен, что́бы меня́ учи́ть
4) неста́рый, молодо́й, зелёныйяшь чикләвек агачы — молодо́й оре́шник
яшь кычыткан — молода́я (до цвете́ния) крапи́ва
5) молодо́й, неда́вно возни́кший, неда́вно образова́вшийсяяшь оешма — молода́я организа́ция
6) молодо́й, нео́пытныйяшь укытучы — молодо́й учи́тель
яшь язучы — молодо́й писа́тель
7) в знач. сущ.; мн. яшьләра) молоды́е (лю́ди), молодёжь, ю́ношество, молодо́е (подраста́ющее) поколе́ние || молодёжныйяшьләр кичәсе — молодёжный ве́чер
б) молоды́е, молодожёны, новобра́чные•- яшь әни- яшь ботак
- яшь егет
- яшь килен
- яшь кияү
- яшь терлек
- яшь урман
- яшь хатын
- яшь чырайлы••яшь акыл — нео́пытная голова́, неискушённый ум
яшь каләм — о молодо́м писа́теле
II сущ.яшь чак - җүләр чак — мо́лодо - зе́лено
год (род.; мн. лет)сиңа ничә яшь — ? ско́лько тебе́ лет?
балага бер яшь тулды — ребёнку испо́лнился год
яше күп тә, акылы юк — лета́ми вы́шел, а умо́м не дошёл
өлкән яшьтә — в пожило́м во́зрасте
- яше чыкканагачның яшен билгеләү — определи́ть во́зраст де́рева
- яше узган
- яше тулу
- яше чыгу
- яше узу
- яшь сызыгы
- яшь балдагы III сущ.слеза́күздән яшь чыкты — на глаза́х вы́ступили слёзы
яшь бөртеге — слези́нка
яше чишмәдәй ага — льёт слёзы в три ручья́
••яшь сыгу (яшь түгү) — проли́ть (пусти́ть) слезу́
яшьне эчкә йоту — глота́ть слёзы
См. также в других словарях:
яшьтәш — (ЯШЬТӘШЛЕК) – Кем белән дә булса бер яшьтәге, бер елгы кеше. с. Бер яшьтәге, бер елгы. с. Берәрсе туган елда салынган, төзелгән яки сатып алынган һ. б. нәрсәләр тур. үзе белән яшьтәш өй … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
яшьтән — рәв. Яшьтән үк, яшь чагында, яшь килеш … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
елдаш — Яшьтәш … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
яшьти — (Яшьтәш) Бер яшьтәге, бер елгы кеше … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
карт — 1. с. Озак яшәгән, олы яшьтәге 2. с. Күпне кичергән, озак эшләгән 3. и. Олы яшьтәге ир кеше. Шундыйның исеменә өстәп әйтелә торган сүз Айтуган карт 3. Олы яшьтәге хатыннарның үз ирләренә эндәшү һәм аларны атау сүзе әби картына җавап бирмәде … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
абза — и Үзеңнән олырак ир туган (бертуган булса: Абый) аңа абзасы бик ярдәм итә 2. Олы яшьтәге ир кеше. Шундый кеше исеменә кушып әйтелә. Шундый кешегә эндәшү сүзе. АБЗЫЙ КЕШЕ – сөйл. Якыннан таныш булмаган олырак яшьтәге ир кешегә эндәшкәндә әйтелә … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
абзый — и Үзеңнән олырак ир туган (бертуган булса: Абый) аңа абзасы бик ярдәм итә 2. Олы яшьтәге ир кеше. Шундый кеше исеменә кушып әйтелә. Шундый кешегә эндәшү сүзе. АБЗЫЙ КЕШЕ – сөйл. Якыннан таныш булмаган олырак яшьтәге ир кешегә эндәшкәндә әйтелә … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
апа — 1. Үзеңнән олырак яшьтәге кыз туган 2. Яшь ягыннан үзеңнән олырак хатын кыз исеменә кушып әйтелә. Яшь ягыннан олырак хатын кызның профессиясенә кушып әйтелә укытучы апа. Балаларның хатын кыз укытучыга эндәщү сүзе. Гомумән олы яшьтәге хатын кызга… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
картлач — Картайган, олы яшьтәге кешегә шаяртып яки шелтәләп әйтелә. с. Картайган, олы яшьтәге … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
карчык — 1. Олыгайган, картайган хатын кыз. Олы яшьтәге ир кешенең хатыны тур. 2. Олы яшьтәге ирләрнең үз хатыннарына эндәшү һәм аларны атау сүзе … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
кортка — 1. Олыгайган, картайган хатын кыз. Олы яшьтәге ир кешенең хатыны тур. 2. Олы яшьтәге ирләрнең үз хатыннарына эндәшү һәм аларны атау сүзе … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге