-
21 гөрселдәү
неперех.1) у́хнуть, баба́хнуть, изда́ть си́льный, ре́зкий гро́хот (при взрыве, выстреле и т. п.) грохота́ть; бу́хать, бу́хнуть || гро́хоттуплар гөрселди башлады — пу́шки загрохота́ли (забу́хали)
гөрселдәп снарядлар ярыла — с гро́хотом взрыва́ются снаря́ды
2) греме́ть, грохота́ть ( о громе)гөрселдәп күк күкрәде — прогрохота́л гром
3) гро́хнуться, бу́хнуть; па́дать с шу́мом, тра́хнутьсябандит җиргә гөрселдәде — банди́т гро́хнулся на зе́млю
4) трясти́сь, дрожа́ть ( от сильного удара)җир гөрселди тигез басудан — от чека́нных (строевы́х) шаго́в земля́ дрожи́т
аның тавышыннан таулар гөрселди — от его́ го́лоса трясу́тся го́ры
•- гөрселдәп аву
- гөрселдәп килеп төшү
- гөрселдәп кую -
22 граждан
сущ.граждани́н, гражда́нка;мн. гра́ждане || гражда́нскийгражданнарның тигез хокуклылыгы — равнопра́вие гра́ждан
-
23 иген
сущ.1) хлеб, хлеба́ ( на корню) || хле́бныйбашаклы игеннәр — колосовы́е ( хлеба)
иген уңышы — урожа́й хлебо́в
иген уру — убира́ть (жать) хлеба́
сугылмаган иген — немо́лотый хлеб
иген камылыннан билгеле — (погов.) о хле́бе (об урожа́е) по стерне́ су́дят
2) хле́бное по́ле, ни́ваколхоз игеннәре — колхо́зные ни́вы; см. тж. басу
иген басуы (кыры) — хле́бное по́ле, ни́ва
иген уртасында — посреди́ хле́бного по́ля
3) посе́вы зерновы́хигеннәр тигез булып тишелеп чыктылар — посе́вы дру́жно взошли́
игеннәргә өстәмә ашлама кертү — дать (внести́) дополни́тельную подко́рмку посе́вам
•- иген келәте
- иген бае
- иген гөмбәсе
- иген игү
- иген коңгызы
- иген корымы
- иген көясе
- иген чүмәләсе••иген төбе — коне́ц, концо́вка рабо́т
-
24 каелу
страд. от каю IIстрочи́ться, расшива́ться, простра́чиваться, выстра́чиватьсякүлмәк якасы тигез каелган — воротни́к пла́тья простро́чен ро́вно
-
25 күз
сущ.1) глаз, о́ко уст. и поэт.матур зәңгәр күзләр — краси́вые голубы́е глаза́
кылый күз — раско́сые глаза́
күзләр яшьләнү — появле́ние слёз на глаза́х
күз авырулары — глазны́е боле́зни
күз даруы — глазны́е ка́пли
күз клиникасы — глазна́я кли́ника
күз - күңелнең көзгесе — (погов.) глаза́ - зе́ркало души́
күз күрә дә, буй җитми — (посл.) ви́дит о́ко, да зуб неймёт
ышанма күзеңә, ышан сүземә — (погов.) не верь (свои́м) глаза́м, верь (мои́м) слова́м
күзләр матурны, иреннәр татлыны ярата — (посл.) глаза́ лю́бят краси́вое, уста́ - сла́дкое
2) зре́ние, глаз || зри́тельныйүткен күз — о́стрый (намётанный) глаз
тәҗрибәле күз — о́пытный глаз
күз күреме — по́ле зре́ния, кругозо́р
күздән югалу — исче́знуть из по́ля зре́ния
күз алдану — обма́н зре́ния, опти́ческий обма́н
күз хәтере — зри́тельная па́мять
3) взгляд, взоркүз йөртеп чыгу — обвести́ взгля́дом, оки́нуть взо́ром
күзләр белән озатып калу — провожа́ть взгля́дом
күзләрне еракка төбәү — устреми́ть взо́ры вдаль
4) перен.; разг. глаз (надзор, просмотр)балаларга ана күзе кирәк — де́тям ну́жен матери́нский глаз
монда җаваплы кеше күзе җитми — здесь не хвата́ет глаз отве́тственного лица́
һәр җирдә аның үз күзе — везде́ у него́ свой глаз
5) ушко́ ( иголки)йозак күзе — ушко́ замка́
6) дыра́, отве́рстие, проу́шинабалта күзе — проу́шина топора́
7) глазо́к ( двери)8) разг. звено́, глазо́к (окна, рамы)9) пе́тля́ ( на вязальных изделиях)күз төшерү — спусти́ть пе́тлю
10) яче́йка, ячея́җәтмә күзенә эләккән балык — ры́ба, застря́вшая в яче́йках се́ти
кәрәз күзе — со́товая ячея́
11) бот. глазо́к (у картофеля, деревьев, растений)12) перен. я́мка ( в каше для масла)13) ме́лкая полынья́ ( на поверхности льда)14) в притяж. ф. обозначает место, подвергающееся сильному воздействию солнца, ветра и т. п., или середину, центр чего-л.җил күзенә утыру — сесть в са́мое ве́треное ме́сто
күлләвекнең күзенә басу — наступи́ть в са́мую середи́ну лу́жи
15) по́ры (у сыра, хлеба); см. тж. күзәнәк 5)17) в знач. нареч.; в исх. п.; разг. күзеннән до краёв, до́верху ( о жидкости в сосуде); см. тж. мөлдерәмә18) в знач. нареч.; в направит. п.; разг. күзгә на вид, со стороны́күзгә бик таза — на вид о́чень здоро́вый
халык күзендә — в глаза́х люде́й, пе́ред наро́дом
•- күз агу- күз агы
- күз алмасы
- күз бәйләш
- күз врачы
- күз кабагы
- күз карасы
- күз карашы
- күз койрыгы
- күз күрмәү
- күз күрмәс булу
- күз кысу
- күз мускулы
- күз нуры
- күз талдыру
- күз талу
- күз тәбә
- күз томалану
- күз төбе
- күз үләне
- күз уты
- күз чокыры
- күз чыгару
- күз ясмыгы
- күз ялтыравыгы
- күз яше
- күз яше юлы
- күз яшь бизләре
- күзгә ак төшү
- күзгә күренми торган
- күзгә күренмәслек
- күзе китү
- күзеннән итү
- күзләр йомылу••күз агы белән карау — посмотре́ть зло́бно, вражде́бно
күз агы кебек саклау — бере́чь как зени́цу о́ка
күз алакаю — см. күз алару 1)
күз аларту — прост. стро́ить гла́зки (кому-л.)
күз алды (аллары) караңгылану (томалану, чуарлану) — помути́ться в глаза́х (от волнения, бессилия и т. п.)
күз алдына килү (килеп басу) — ожива́ть (ожи́ть, встава́ть/встать) пе́ред глаза́ми; предста́ть пе́ред глаза́ми
күз алдына китерү (китереп бастыру) — предста́вить, вообрази́ть
күз алдында чуалу — верте́ться на глаза́х (пе́ред глаза́ми); лезть в (на) глаза́
күз алдыннан уздыру (кичерү) — предста́вить мы́сленно
күз алдыннан узу (кичү) — промелькну́ть пе́ред глаза́ми
күз алмашу (алышу) — обменя́ться взгля́дами
күз артында — за глаза́, загла́зно
күзе астында — под (чьим-л.) наблюде́нием (контро́лем); в прису́тствии (кого-л.)
күз атып йөрү — быть влюблённым (в кого-л.)
күз ачарлык түгел — см. күз ачкысыз
күз ачып күз йомганчы — не успе́ть гла́зом моргну́ть; в мгнове́ние о́ка; вмиг
күз(ләр) әлҗе-мөлҗе килү — в глаза́х потемне́ло (помути́лось), в глаза́х ряби́т
күз әшнәлеге (танышлыгы) — случа́йное знако́мство, ша́почное знако́мство
күз бәйләнү — смерка́ться, темне́ть
күз бәйләү — см. күз буу
күз(ләр) белән ашау — есть (поеда́ть, пожира́ть) глаза́ми
күз белән сөзү — впе́риться
күз(не) бетерү (бетәштерү) — ослабля́ть/осла́бить зре́ние, по́ртить, испо́ртить зре́ние
күз буяу — втира́ть/втере́ть очки́; пуска́ть/пусти́ть пыль в глаза́; зама́зать глаза́ (кому-л.) прост.
күз буяучылык — очковтира́тельство
күз дә йоммау — и глаз не сомкну́ть
күз дә йоммыйча — и гла́зом не моргну́в
күз дә каш урынына күрү — леле́ять, оберега́ть
күз(ләр) дүрт булу — широко́ раскры́ть глаза́, вы́таращить, вы́лупить глаза́ (от удивления, изумления или страха)
күз җиткән кадәр — наско́лько хвата́ет глаз; куда́ достига́ет взгляд
күз җитмәгән — далёкий, незнако́мый, неизве́стный (о землях, крае, стране)
күз җитмәслек — необозри́мый, неогля́дный
күз иләге аша үткәрү — прочита́ть внима́тельно, крити́чески (книгу, рукопись, статью и т. п.)
күз (дә) иярмәү — де́лать (что-л.) ло́вко, прово́рно (букв. гла́зом не уследи́ть; глаза́ не поспева́ют за чем-л.); спо́риться в рука́х (у кого-л.), скор на́ руку
күз иярмәс(лек) тизлек белән — молниено́сно, мгнове́нно; с молниено́сной быстрото́й
күз йомдыру — обмишу́лить
күз йомып алу — вздремну́ть, прикорну́ть
күз йомып йөрү (тору) — смотре́ть сквозь па́льцы (до поры до времени)
күз йомып калу — проморга́ть, прозева́ть
күз йомып та табу — находи́ть (найти́) с закры́тыми глаза́ми (т. е. хорошо знать местонахождение кого, чего-л.)
күз йөгертү (йөгертеп чыгу) — просмотре́ть бе́гло (пове́рхностно), пробежа́ть глаза́ми
күз (кабагы) тарту — подёргивание ве́ка (по суеверию: к радости или к неприятности)
күз камашу — см. күз чагылу
күз карасы кебек асрау — бере́чь, леле́ять, носи́ть на рука́х (кого-л.)
күз карасы кебек (күз карасыдай) саклау — бере́чь (храни́ть) как зени́цу о́ка; бере́чь пу́ще гла́за (кого-л., что-л.); леле́ять, пе́стовать (кого-л.)
күз карашка — на вид, вне́шне
күз качыру — скрыва́ться, не пока́зываться
күз күргән якка — куда́ глаза́ глядя́т; на все четы́ре сто́роны
күз күреме җирдә, күз күремендә — ско́лько досту́пно гла́зу
күз күреме җиткән кадәр — в преде́лах обозрева́емости (досяга́емости)
күз күреме җитмәслек — необозри́мый, необъя́тный
күз күрер (әле) — ви́дно бу́дет, посмо́трим
күз күрмәгән — незнако́мый, неизве́стный
күз күрмәгән, колак ишетмәгән — неви́данный, неслы́ханный (доселе)
күз күрмәс, колак ишетмәслек (җир) — далёкий, да́льний ( край)
күз кысышу — переми́гиваться, подмигну́ть друг дру́гу
күз(ләр) мәңгегә йомылу — засну́ть (усну́ть) ве́чным (моги́льным, после́дним) сном
күз нуры түгү — о напряжённой работе, связанной со зрением
күз очы белән, күз очтан — см. күз кырые белән генә
күз салгалау — посма́тривать, погля́дывать
күз сирпү (сирпеп алу) — метну́ть взгляд (из-под брове́й); бро́сить бы́стрый взгляд
күз суын түгү — см. күз яше түгү
күз(ләр) сүнү — поту́хнуть, потускне́ть, поблёкнуть ( о глазах)
күз терәге — опо́ра, наде́жда (чья-л.) (единственный человек, на которого вся надежда)
күз терәп — с наде́ждой
күз тимәсен (тия күрмәсен) — как бы не сгла́зить
күз томалау — надева́ть шо́ры на глаза́; отводи́ть глаз
күз төшерү — броса́ть (бро́сить, кида́ть/ки́нуть) взгляд (на кого, что-л.)
күз тышта калу — (букв. оста́вить глаза́ на у́лице) не ви́деть помеще́ние пока́ глаза́ не привы́кнут
күз уйнату — стро́ить гла́зки
күз уңында тоту — см. күздә тоту 1)
күз үлчәме (үлчәве) — глазоме́р
күз җиткән кадәр — наско́лько хвата́ет глаз; куда́ достига́ет взгляд; күз җитмәслек необозри́мый, неогля́дный
күз чамасы белән — на глазо́к, на глазоме́р
күз(ләр) чекерәю — см. күз акаю
күз(ләр) чуарлана — в глаза́х ряби́т
күз чыга язу — прогляде́ть (просмотре́ть) все глаза́
күз чыгу — осле́пнуть, лиши́ться глаз
күз яздырып — скры́тно; та́йно
күз яктысында — пока́ ви́дно, пока́ не стемне́ло; за́светло
күз яше (яшьләре) белән — в слеза́х (просить, умолять)
күз яше (яшьләре) төшәчәк (тотачак) — отолью́тся (чьи-л.) слёзы (слёзки) (кому-л.)
күз яше кою — утопа́ть в слеза́х
күз яшенә буылу (тыгылу, төелү) — глота́ть слёзы
күз яшьләренә ирек бирү — дать во́лю слеза́м, лить слёзы в три ручья́
күзгә алырлык — заслу́живающий внима́ния
күзгә бәрелү (ташлану) — броса́ться (кида́ться) в глаза́
күзгә бәреп (бәрелеп) тору — бить в глаза́, ре́зать глаза́ (глаз)
күзгә ике булып күренү — двои́ться в глаза́х
күзгә йокы кермәү — не сомкну́ть глаз
күзгә карап көлү — смея́ться в глаза́ (издеваться, оскорблять)
күзгә карап җан сату — врать как си́вый ме́рин
күзгә керерлек (керердәй) булып — при́стально (смотреть на кого-л.)
күзгә кереп бару (керергә тору, керәм дип тору) — лезть на глаза́ (привлекать к себе чьё-л. внимание)
күзгә керү — лезть в глаза́ ( стараться быть замеченным)
күзгә көл сибү — пуска́ть/пусти́ть (кому-л.) пыль в глаза́
күзгә көя булу — см. күз көеге булу
күзгә күзне куеп — с гла́зу на глаз
күзгә күренеп — (пря́мо) на глаза́х, заме́тным о́бразом
күзгә күренеп калу (китү) — показа́ться (появи́ться) в по́ле зре́ния; промелькну́ть
күзгә (дә) күренмәү — не пока́зываться на глаза́; не пока́зывать и но́са
күзгә терәү (сугу) — одура́чить, оста́вить в тру́дном положе́нии
күзгә төртелү (бәрелү, бәрелеп тору) — броса́ться в глаза́; коло́ть глаза́, мозо́лить глаза́
күзгә төтен җибәрү — пусти́ть в глаза́ пыль (дым)
күзгә төшкән чүп (ак) кебек — как бельмо́ на глазу́
күзгә эләрлек — досто́йный внима́ния
күзгә яшь тыгылу — слёзы подступи́ли к го́рлу
күздә тотылу — име́ться в виду́
күздә ут уйнау (кабыну, яну), күзләре ут уйнау — глаза́ разгоре́лись; глаза́ искря́тся
күздә чүп булып тору — мозо́лить глаза́ (кому-л.) прост.
күздән очкыннар чәчү — сверка́ть/сверкну́ть (мета́ть мо́лнии) глаза́ми (на кого-л.)
күздән пәрдә ачылган кебек булу — сло́вно (то́чно) пелена́ с глаз спа́ла
күздән югалту — потеря́ть из ви́ду
күздән югалу (юк булу) — уйти́ (вы́пасть, исче́знуть) из по́ля зре́ния
күзе атылып чыгарга тора — глаза́ на лоб вы́лезли, глаза́ вы́лезли из орби́т
күз(ләр)е дә йөз(ләр)е — на глаза́х; см. тж. күз алды
күзе очлы — ос́трый на глаз (глаза́)
күз(ләре)е тоз булу — ждать не дожда́ться, прогляде́ть (вы́смотреть) все глаза́
күзе туймас (кеше) — ненасы́тный, жа́дный, а́лчный (человек)
күзе тую — насы́титься (чем-л.); удовлетвори́ться
күзе чыккан — быва́лый, о́пытный (в каком-л. деле); вида́вший ви́ды
күзләре чыксын! — чтоб его́ глаза́ ло́пнули! чтоб ему́ бы́ло пу́сто!
күз(ләр)е әйтеп тора — по глаза́м ви́дно
күзе җете — хорошо́ ви́дит, зре́ние хоро́шее
күз(ләр)ем күрмәсен иде — глаза́ бы мои́ не ви́дели (не гляде́ли)
күзем (чәчрәп) чыксын! — пусть глаза́ мои́ ло́пнут!
күземнән югал — прост. с глаз доло́й
күземә күренмә(гез) — вон отсю́да, с глаз доло́й
күзен алу — отвести́ взгляд, пря́тать глаза́
күз(ләр)ен зур итеп ачу — де́лать больши́е (кру́глые) глаза́, смотре́ть больши́ми глаза́ми (на кого, что-л.)
күз(ләр)ен йомдыру — закры́ть глаза́ ( умирающему)
күз(ләр)ен мөлдерәтеп (тутырып) карау — смотре́ть сквозь слёзы (печа́льно)
күз(ләр)ен сөзеп карау — смотре́ть, посмотре́ть исподло́бья
күзен томалау — закры́ть глаза́ (кому-л.)
күзен чыгарганчы (әйтү) — сказа́ть пря́мо в глаза́; ре́зать пра́вду-ма́тку в глаза́
күзен чыгару — вы́колоть глаз, вы́бить глаз, ослепи́ть
күзеннән агыза да тора — глаза́ на мо́кром ме́сте; глаза́ не просыха́ют
күзеннән ут уйнату (чәчү) — пронзи́ть жгу́чим взгля́дом
күзенә басу — угада́ть то́чно
күз(ләр)енә йотылу (текәлү) — при́стально смотре́ть в глаза́ (кому-л.); впе́риться глаза́ми
күзенә каратып тоту — приворожи́ть
күзенә керергә тырышу — добива́ться расположе́ния (кого-л.); стреми́ться понра́виться (кому-л.); лезть на глаза́ (кому-л.)
күзең чыкканмы (әллә)! — прост. осле́п, что ли!
күзләр мәңгегә (мәңгелеккә) йомылу — засну́ть (усну́ть) ве́чным (моги́льным, после́дним) сном
күз(не) алмау — не своди́ть (спуска́ть) глаз
күз(ләр)не ачык тоту, күзне ачып йөрү — быть осторо́жным (осмотри́тельным), внима́тельным; гляде́ть в о́ба
күз(ләр)не гарешкә терәп — упова́я на бо́га
күзне йомып — с закры́тыми глаза́ми; не размышля́я, недо́лго ду́мая
күз(не) йөртү (йөгертү) — оки́нуть взгля́дом, пробежа́ть глаза́ми
күз(ләр)не кан басу (кан алу) — налива́ться кро́вью ( о глазах); рассвирепе́ть
күз(ләр)не кая яшерергә белмәү — не знать, куда́ глаза́ дева́ть/деть
күзне күзгә текәп (төбәп, терәп) — впе́рившись глаза́ми друг в дру́га (разговаривать, стоять и т. п.)
күз(ләр)не чагырайту — вы́таращить глаза́
күз(ләр)не челәйтү (челәйтеп карау) — смотре́ть (наблюда́ть, глазе́ть прост.) вы́таращенными глаза́ми (вы́таращив глаза́)
күз(ләр)не челт-челт йому — хло́пать глаза́ми
күз(ләр)не шар итеп ачу — вы́таращить (вы́пучить) глаза́ (от удивления, изумления или испуга)
- күз акаю- күз алару
- күз алды
- күз алдында
- күз алдыннан китмәү
- күз аллары караңгылану
- күз ату
- күз ачкысыз
- күз ачтырмау
- күз дә ачтырмау
- күз ачылу
- күз бетү
- күз бетәшү
- күз буу
- күз буучы
- күз йому
- күз калмау
- күз көеге
- күз көеге булу
- күз күгәрү
- күзләр күгәрү
- күз күргән
- күз кызу
- күз кырые белән генә
- күз кырые белән карау
- күз кырые белән генә карау
- күз чите белән карау
- күз койрыгы белән карау
- күз маңгайга менү
- күзләр маңгайга менү
- күз нурым
- күз өстендә каш кебек
- күз өстендәге каштай
- күз салу
- күз ташлау
- күз тию
- күз тидерү
- күз тигезү
- күз тону
- күзләр тону
- күз тоткан
- күз тотып йөргән
- күз төшү
- күзләр уйнау
- күз ут булу
- күзләр ут булу
- күз үлчәме белән
- күз үлчәве белән
- күз җитү
- күз чагылу
- күзләр чагылу
- күз шар булу
- күзләр шар булу
- күзләр шардай булу
- күзләр шарланып китү
- күз эленү
- күз явын алу
- күз явын алып тору
- күз явын алырлык
- күз яше түгү
- күзгә ак-кара күренмәү
- күзгә карап
- күзгә күренү
- күзгә ташлану
- күзгә төрткесез караңгы
- күзгә чалыну
- күздә тоту
- күздән калу
- күздән кичерү
- күздән уздыру
- күздән үткәрү
- күздән төшерү
- күздән төшү
- күздән утлар күренү
- күзгә утлар күренү
- күздән ычкындырмау
- күздән югалтмау
- күздән яздырмау
- күздән язу
- күзе ачылмаган
- күзе ачык
- күзе тону
- күзләре тону
- күзе яшьле
- күзләре яшьле
- күзен бәйләү
- күзләрен бәйләү
- күзен тозландырып
- күзләрен тозландырып
- күзне тозландыру
- күзенең агын әйләндереп карау
- күзең тишелеп чыккыры
- күзне камаштыру
- күзләрне камаштыру
- күзне кыздыру
- күзне кызыктыру
- күзләрне кыздыру
- күзләрне кызыктыру
- күзне текәү
- күзне төбәү
- күзне уйнату
- күзләрне уйнату
- күзне чагылдыру
- күзләрне чагылдыру
- күзне чагылдырырлык
- күзләрне чагылдырырлык
- күз тоту
- күзгә бәреп әйтү
- күзгә төртеп әйтү -
26 күз тидерү
= күз тигезү сгла́зить -
27 кырлы
прил.1) с ( определённого качества) края́митигез кырлы — с ро́вными края́ми
2) гранёный; с углова́тыми гра́нями•- кырлы куга
- кырлы курай -
28 өләшү
перех.1) раздава́ть/разда́ть (что-л.) || разда́чабүләк өләшү — раздава́ть пода́рки
өләшә белмәгән өлешсез калган — (погов.) не уме́ющий раздава́ть - сам себя́ обдели́л (оста́лся без до́ли)
2) дели́ть, распределя́ть/распредели́тьтигез итеп өләшү — дели́ть по́ровну
уңышны хезмәт көненә карап өләшү — распредели́ть урожа́й по трудодня́м
-
29 өчен
1) для, ра́ди; с це́лью, за, что́бы; для того́ что́бы, с тем что́бытигез хокуклылык өчен көрәшү — боро́ться за равнопра́вие
балалар өчен уен мәйданчыгы ясау — постро́ить для дете́й игрову́ю площа́дку
эш уңышлы барсын өчен — для того́ что́бы рабо́та шла успе́шно
илне дошманнан коткару өчен — ра́ди спасе́ния ро́дины от врага́
табыш алу өчен — ра́ди (с це́лью) нажи́вы
кыюлыгы өчен хөрмәт итү — уважа́ть за сме́лость
2) из-за, по, по причи́не, в си́лу, всле́дствие, благодаря́синең шаянлыгың өчен миңа эләкте — из-за твое́й ша́лости попа́ло мне
авыру булганы өчен килә алмады — не смог прийти́ по причи́не боле́зни
-
30 пар килү
подходи́ть друг дру́гу (о людях, напр. о влюблённых, молодожёнах)икегез дә пар килгәнсез - тигез гомер итегез — ( песня) вы так подхо́дите друг дру́гу, живи́те та́к же в ра́венстве (сча́стливо)
-
31 сөрлегү
неперех.1) прям.; перен. оступа́ться/оступи́ться; спотыка́ться/споткну́ться || спотыка́ниетигез урында сөрлекте — споткну́лся на ро́вном ме́сте
2) вали́ться, повали́ться (в одну́ сто́рону), полега́ть/поле́чь (о хлебах на корню, о деревьях в лесу) -
32 сулау
I перех.1) увлажня́ть/увлажни́ть ( что чем) || увлажне́ниесм. дымландыручалбарын сулап үтүкләү — утю́жить брю́ки, увлажня́я водо́й
2) сма́чивать/смочи́ть ( что чем) || сма́чиваниесохариларны сулау — смочи́ть сухари́
чүпрәкне сулау — сма́чивать тря́пку
3) обводня́ть/обводни́ть ( что)II неперех.1) дыша́ть || дыха́ниетигез сулау — дыша́ть ро́вно
тирән сулау — дыша́ть глубоко́
борын аша сулау — дыша́ть че́рез нос
саф һава сулау — дыша́ть све́жим во́здухом
тире аша сулау — дыша́ть че́рез ко́жный покро́в
2) вдыха́ть/вдохну́ть ( что)һава сулау — вдыха́ть во́здух
3) вздыха́ть/вздохну́ть || вздохавыр сулау — тяжело́ вздохну́ть
иркен сулап — легко́ вздохну́в
•- сулап кую -
33 сулыш
сущ.1) прям.; перен. дыха́ние || дыха́тельныйаның сулышы тигез — дыха́ние его́ ро́вное
сулыш органнары — о́рганы дыха́ния
җылы сулышын тою — почу́вствовать её тёплое дыха́ние
ясалма сулыш алдыру — де́лать иску́сственное дыха́ние
яз сулышы — дыха́ние весны́
икенче сулыш — второ́е дыха́ние
актык сулышына кадәр — до после́днего дыха́ния (вздо́ха)
сулыш юллары — дыха́тельные пути́
2) выдыха́емый (и́ли вдыха́емый) во́здухсулыш белән керү — пони́кнуть вме́сте с вдыха́емым во́здухом
3) перен.; разг. мигшул сулышта ук — в то́т же миг
бер сулышта — в оди́н миг
•сулыш алмыйча тыңлау — слу́шать, затаи́в дыха́ние
сулыш киселү; сулыш өзелү — испусти́ть дух
сулыш өрү — вдохну́ть жизнь
- сулыш бетүсулышны кысып — затаи́в дыха́ние
- сулыш җиңеләю
- сулыш иркенәю
- сулыш киңәю
- сулыш кабу
- сулыш көпшәсе
- сулыш кысылу
- сулыш тараю
- сулыш чыгару
- сулышны буу••сулыш алмыйча — затаи́в дыха́ние
-
34 тәгәрәү
неперех.1)а) кати́тьсяалгы көпчәк кая тәгәрәсә, арткысы шунда тәгәри — (посл.) куда́ ка́тятся пере́дние колёса, туда́ и за́дние
б) дви́гаться, передвига́ться || передвиже́ние (о круглых предметах, если даже они не способны вращаться)кояш түбәнгә тәгәри — со́лнце дви́жется вниз
2) неперех. кати́ть ( о предметах с колёсами)тигез юлдан тәгәрәгән машина — маши́на, кати́вшая по ро́вной доро́ге
3) идти́ вперёдтормышыбыз иске эздән тәгәри — жизнь на́ша идёт по проло́женной колее́
эшләр тәгәри инде — дела́ же дви́гаются свои́м чередо́м
4) перен.; грубо-прост. улепётывать, кати́ться || улепётываниетәгәрә моннан — кати́сь (улепётывай) отсю́да
5) в разн. знач. перека́тыватьсятүбәнгә таба тәгәри — перека́тывается вниз
дулкыннар басма өстеннән тәгәри — во́лны перека́тываются че́рез мостки́
6) перен.а) с разма́хом лечь/возле́чьурын җиргә тәгәрәү — гро́хнуться на посте́ль
б) лежа́ть, возлежа́ть, валя́ться || возлежа́ниешунда бүрәнәләр тәгәрәгән — ту́т же валя́ются брёвна
7) перен.; разг. па́дать/упа́сть, гро́хнуться || паде́ниебер сугу белән тәгәрәде — одного́ уда́ра хвати́ло - гро́хнулся
8) перен.; грубо-прост. умере́ть, околе́ть, отда́ть бо́гу ду́шу; отда́ть концы́ачка тәгәрәү — умере́ть с го́лоду
9) перен.; разг. усну́ть ( о детях)10) перен.; разг. прока́тываться/прокати́ться ( на выборах); све́ргнутьсятәгәрәячәген сизеп торды — чу́вствовал, что его́ прока́тят ( на выборах)
11) перен.; разг. ска́тываться, скати́ться наза́д (на менее почётные места, позиции и т. п.)утызынчы урынга тәгәрәү — ска́тываться на тридца́тое ме́сто
•- тәгәрәп төшү
- тәгәрәп яту••тәгәрәгәнче ашау (тыгыну) — есть до отва́ла
тәгәрәгәнче көлү — смея́ться до упа́ду
тәгәрәп кенә бару — быть на мази́ ( о делах)
тәгәрәп китим (менә) — с ме́ста не сойти́ (букв. пусть гро́хнусь на ме́сте - формула клятвы)
-
35 тигезләнү
1) страд. от тигезләүтырма белән тигезләнгән җир — ме́сто, вы́ровненное гра́блями ( при помощи граблей)
2) выра́вниваться/вы́ровнятьсяшундый алыштылар, шундый салыштылар - тигез җирләр тау булды, тау җирләр тигезләнде — (фольк.) ста́ли боро́ться и би́ться, так что гори́стые места́ ста́ли ро́вными, ро́вные места́ - гори́стыми
3) зара́вниваться/заровня́ться, сравня́тьсяҗир белән тигезләнү — сравня́ться с землёй
4) равня́ться, поравня́ться; см. тж. тигезләшү 2)алдынгылар белән тигезләнү — поравня́ться с передовы́ми
5) приходи́ть в равнове́сие, уравнове́шиватьсясм. тж. тигезләшү 3) -
36 тигерү
перех.1) диал.; см. тигезү2) приноси́ть || приноше́ние (пользы, вреда и т. п.)зыян тигерү — навреди́ть
-
37 тизләнешле
прил.уско́ренныйтигез тизләнешле хәрәкәт — равноуско́ренное движе́ние
тизләнешле үсеш — уско́ренное разви́тие
-
38 хокуклы
прил.правомо́чный, полномо́чный; облечённый права́ми, с пра́вом (на что-л.); -пра́вныйхокуклы кеше — лицо́, облечённое права́ми
ялга хокуклы — облада́ющий пра́вом на о́тдых
тигез хокуклы — равнопра́вный
тулы хокуклы — полнопра́вный
хокуклы булу — быть правомо́чным (правоспосо́бным)
-
39 хокуклылык
сущ.; юр.правомо́чие, облада́ние права́ми; -пра́виетигез хокуклылык — облада́ние ра́вными права́ми, равнопра́вие
-
40 чәчкен
сущ.1) се́янец; см. тж. үрентеалма, чия чәчкеннәре — се́янцы я́блони и ви́шни
2) всхо́ды; см. тж. тишемчәчкеннәр тигез чыккан — всхо́ды проби́лись дру́жно
См. также в других словарях:
тигез — с. 1. Яссы һәм шома; керенте чыгынтысыз, чокыр чакырсыз 2. хәб. Берәр нәрсә белән бер яссылыкта, бер тәңгәлдә, бер югарылыкта, бер биеклектә 3. Бөтен озынлыгында яки киңлегендә бер үк төрле, бер үк юанлыкта, калынлыкта, куелыкта (җеп, бау, сызык … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
тигезү — 1. (Тию) 2. Аз гына, бер ноктада гына тидерү, тиеп торгандай итү … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
тип-тигез — арт. дәр. Тигез … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
тигезлек — 1. Тигез булу сыйфаты 2. Тигез өслек; тигез урын. Чагыштырмача тигез рельефлы географик өлкә 3. Бер үк сызыкта булу; бер берсенә үлчәм, зурлык, күләм яки тормыш ягыннан тиң булу 4. Бер үк хокук; бер үк дәрәҗә; тиңлек 5. мат. Бердәйлек … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
төз — с. 1. Кыегаймаган, кәкрәймәгән, туры (күбесенчә вертикаль нәрсәләр тур.) рәв. Кыегаймыйча, бөкрәймичә, иелми бөгелми 2. Бер юнәлештән чыкмаган, бөгелмәгән, тигез, туры сузылган. рәв. Кәкрәймичә, тигез, туры 3. Кытыршысыз, тигез, чокыр чакырсыз 4 … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
чирек — 1. Бөтеннең дүрттән бер өлеше. Сәгатьнең дүрттән бер өлеше (унбиш минут). иск. Авырлык үлчәве булган кадакның дүрттән бер өлеше (якынча 100 грамм) 2. Дүрт өлешкә бүленә торган уку елының бер өлеше 3. Метрик система кертелгәнче, бик борыннан… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
такыр — с. 1. Тапталган, тигез (юл, сукмак һ. б. тур.). Йөрергә уңайлы 2. Тигез һәм үсемлеге, үләне агачы булмаган (җир өсте тур.) 3. Пәке һ. б. белән кырылган яки тигез итеп алынган (чәч, сакал һ. б. тур.) 4. Сөрелгән, ләкин җир ял итсен өчен чәчелми… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
тигезсезлек — 1. Тигезсез булу. тигез булмаган урын 2. Бөтен дәвамында билгеле бер үлчәме тигез булмау күренеше 3. Үзара тигез булмау; гаделсезлек 4. мат. Санлы зурлыкларның берсе (бер группасы) икенчесеннән (икенче группасыннан) зуррак яки кечерәк булуны… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
тиң — (ТИҢЛЕК) – с. 1. Биеклеге яки тирәнлеге, киңлек яки озынлык үлчәме буенча билгеле бер нәрсә белән (яки шул нәрсәгә) тигез, тәңгәл, бердәй 2. Озынлыгы нин. б. бер урынга, тәңгәлгә җитеп, тиеп торырлык, берәр нәрсә белән тигез чәчкәйләрен аяк белән … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
шома — (ШОМАЛЫК) – с. 1. Тип тигез, тигез хәлгә китерелгән, кытыршылыклары, чыгынкы яки батынкы урыннары булмаган. Тигез, шадра түгел (су өсте тур.) 2. Тузгып, таралып тормаган (йон, чәч тур.). Бөдрәләнмәгән 3. Тулы, симез, таза (тән тур.) 4. Ыспай,… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
дала — 1. Күбесенчә үлән белән генә капланган, зур мәйдан алып тора торган тигез җир (гадәттә корырак якларда). Киң кыр, еракка сузылган тигез җир 2. с. Дала рәвешендәге; далалы шыксыз дала җирләр … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге