-
1 лIы
1. мужчина/ ЦIыхухъу.* ЛIы цIэрыIуэ. ЛIым и лIыгъэр зауэм къыщацIыху. (погов.) ЛIы и махуэрэ шы и махуэрэ зэхуэдэкъым. (погов.)2. муж, супруг/ ЦIыхубзым и щхьэгъусэ.Мы дэжэун.ЛIы дэкIуэн выйти замуж.ЛIы етын выдать кого-л. замуж.* Сэ сыщымыIэу, Аминатыр лIы иратат. Къу. Хь.ЛIы жагъуэ хуашэ хуэдэ быть в плохом настроении (букв. словно выдают замуж за нелюбимого человека).ЛIы и жэщ темная, пасмурная ночь.ЛIы икъугъэ (икъущ) настоящий мужчина.* Хьэхьей, Нартхэ ди Бэдынокъуэ! Нартхэ ди лIы икъугъэ, Бэлэрыгъ зекIуэкIэ, Уи шыфэлIыфэр сфIэдахэщ. Нарт.ЛIы и лIыж = лIым я лей.* ГуфIэгъуэ мыухыжыр зыгъуэта нартхэм лъэIукIэ ирагъэблэгъащ лIы и лIыж Батрэзыр. Нарт.ЛIы фIыцIэ гъущIынэ храбрый мужчина.* Сосрыкъуэу си напщIэ, лIы фIыцIэ гъущIынэ. Нарт.ЛIы хъун = лIыпIэ иувэн.ЛIы цIыкIу къамэшхуэ мужчина с амбициями.ЛIы щIын сделать, воспитать кого-л. мужчиной.ЛIым я лей храбрейший из храбрых. ЛIым я лейуэ щхьэ хъыжьэ, зауэ хъумэ, лIы хахуэ. Ад. фольк.ЛIыуэ анэм къилъхуа настоящий мужчина. *ЛIыуэ пащIэ тетын быть настоящим мужчиной.* УлIу пащIэ птетмэ си пащхьэм къиувэ. Щ. Ам.ЛIыфI натIэ ухъу хорошего мужа тебе ( пожелание девушке).* Пщащэм, гушыIэ хуэдэу: - НасыпыфIэ, лIыфI натIэ ухъу! - жраIэ. Ад. фольк.лIы дакъэ крепкий, сбитый мужчина/ ЛIы быдэ, Iэчлъэч.лIы дэкIуэгъуэ брачный возраст девушки, пора замужества/ Бзылъхугъэм и балигъыпIэ, ар унагъуэ щихьэ хъуну ныбжь.Пщащэм и лIы дэкIуэгъуэ хъуащ.лIы закъуэ бобыль/ Щхьэгъусэ, унагъуэ зимыIэ (зимыIэж) цIыхухъу.лIы закъуэ унэ семья мужчины без братьев и сыновей/ Къуэш, къуэ зимыIэ цIыхухъум и унагъуэ.лIы къуапцIэ стройный высокий мужчина/ ЦIыхухъу уардэ.* Сосрыкъуэу лIы къуапцIэ, сэркIэ укъэмыпцIэ. Нарт.лIы пцIанэ безоружный мужчина/ Iэщэ зымыIыгъ цIыхухъу.* Атаманым Бадым и псалъэр и фIэщ хъуащ, лIы пцIанэм сыт ищIэн, Iэрыубыд хъуащ жыхуиIэ хьисэпкIэ къепсыхащ. Iуащхь. -
2 лIы
1. мужчинаар лIы нахь, шъузэп он мужчина, а не женщиналIы фэдэр бэ дэд, лIы дэдэр зырыз посл. мужеподобных много, но настоящих мужчин единицылIыр лIызэ мэлIэжьы посл. мужчина по-мужски умирает2. мужащ, илI инженер ее муж инженер◊ лIы дэкIогъу брачный возраст (у женщины)лIыдэкIон выйти замужлIы егъэщэн (дэгъэкIон) выдать замужлIы етын выдать замужлIы хъун стать мужчиной -
3 мужать
лIы хъун, лIыхъужъныгъэ ишэнэу хъун -
4 мужать
несов. лIы хъунлIыхъужъыныгъэ хэлъ хъун -
5 возмужать
сов. лIы хъун, лIыпкъым иуцон, ыныбжь икъун -
6 опериться
сов.1. (о птицах) къамзый къытекIэн2. перен. лIы хъун -
7 выйти
сов.1. (откуда) икIын, дэкIын, чIэкIынвыйти из дому унэм икIынвыйти со двора щагум дэкIынвыйти из подвала чIыунэм чIэкIын2. (куда) кIон, дэкIын, ихьанвыйти в поле губгъом кIон3. (быть выпущенным) къыдэкIынвыйти из печати печатым къыдэкIын4. (израсходоваться) ухынтопливо всё вышло гъэстыныпхъэр зэкIэ ухыгъэ5. (получиться) къикIынплохо выйти на фотографии фотографием дэеу къикIын6. (случиться, произойти) хъунвышло наоборот зэрэгугъагъэу хъугъэп, зэрэмыгугъагъэу хъугъэ◊ выйти замуж лIы дэкIонвыйти из берегов нэпкъым къыдэкIын (гущ. п. псыхъор)выйти из доверия цыхьэ фамышIыжьэу (е темылъыжьэу) хъунвыйти из повиновения мыдэIожьэу зышIын, мыдэIожьэу хъунвыйти из употребления къамыIожьэу хъун, амыгъэпсэолъэжьэу хъунвыйти из моды мымодэжьэу хъун, имыгъожьэу хъунвыйти из положения хэкIыпIэ къэгъотынвыйти из строя1) строим къыхэкIын2) перен. лъэкI имыIэжьы хъун, IофшIэным темыгъэпсыхьажьыгъэу хъунвыйти из себя къэгубжынвыйти из терпения щыIэныгъэр ухын, щыIагъэ имыIэжьынвыйти в люди цIыфы хъун -
8 хуэхъун
I (хуохъу) неперех. гл. 1. стать кем-л. (напр. родственником) кому-л./ Зыгуэрым щхьэкIэ зыгуэр хъун, зыгуэр зыхуейм, зыхуэныкъуэм хуэдэу хъун.* - Уэ лIы ухъумэ, мыр шы пхуэхъунщ, - жери фызым и къуэм пщIэгъуалэжьыр иритри иутIыпщащ. фольк.2. стать таким как нужно (благодаря чьему-л. старанию, усилию)/ Зыгуэрым зэрищIыну хуейм хуэдэу хъун.3. подойти кому-л. ( по размеру), прийтись впору/ Зыгуэрым хуэфIу, инагъ-цIыкIуагъкIэ, теплъэкIэ хуэкIуэу щытын.Шырыкъур хуэхъун.4. иметь возможность поступать, действовать по своей воле/ ЛъэкIын.* {Уэсмэн:} А унэжын! Апхуэдэ бзаджэм цIыхухэр лIыщIэу щIыхуежьэр сыт? {ЛутI:} -Яхуэхъуу хуежьэ уфIэщIрэ, яхуэмыхъуу хуожьэр нэхъ. Д. М.Гукъинэ хуэхъун = гукъинэ щыхъун.Жагъуэгъу хуэхъун см. жагъуэгъу.Зэран хуэхъун см. зэран.Къурмэн хуэхъун см. къурмэн.Мыгъуэ хуэхъун см. мыгъуэ.НэIуасэ хуэхъун см. нэIуасэ.Ныбжьэгъу хуэхъун см. ныбжьэгъу.ПIалъэ хуэхъун см. пIалъэ.Телъхьэ хуэхъун см. телъхьэ.Уэу хуэхъун см. уэу.Угъурлы хуэхъун см. угъурлы.ЦIыхугъэ хуэхъун см. цIыхугъэ II.Iыхьэгъу хуэхъун см. Iыхьэгъу. -
9 а
I первая буква кабардино-черкесского алфавита/ Адыгэ алфавитым и япэ хьэрф.II указат. мест. тот, то/ Щхьэ гуэр е предмет къигъэлъагъуэу къагъэсэбэп.* А къалэныр си дежкIэ насыпу солъытэ. Къ. Хь. А дакъикъэм Берд и гупыр псы Iуфэм къыIулъэдащ. Н. З. А лIы ерыщхэм, шынэхъыщIэ, таурыхъхэу, уэрэдхэу, псалъэжьхэу, шыпсэхэу ягъуэтыр ятхащ. Т. Хь./ ГъэщIэгъуэныгъэ, къэуIэбжьыныгъэ къегъэлъагъуэ.* А-а, щIалэ махуэ хъун, нобэ дыбгъэIуэщхъуащ, узыхуэдгъэджэнур дымыщIэу. Къу. С. А-а, Кушыку, си ныбжьэгъужь, къеблагъэ, ди хьэгъуэлIыгъуэм къытхухэплъэ ! Къу. Б. А-а, фэра ар? Еблагъэ, Нурхьэлий, еблагъэ уэри, Исхьэкъ ! КI. А.2. выражает узнавание/ Зыгуэр къыщащIэжым, къыщацIыхужым деж жаIэ.* А-а, а агрономыр сэ соцIыху. Iуащхь.3. выражает неуважение, пренебрежение говорящего по отношению к предмету разговора/ Зи гугъу ящIым пщIэшхуэ зэрыхуимыщIыр, мыхьэнэшхуэ иIэу къызэримылъытэр къегъэлъагъуэ.* А-а, мо делъэIуделафэра зи гугъу пщIыр ? Ныбжьэгъу делэ нэхърэ жагъуэгъу губзыгъэ жыхуаIэр пэжщ. Т. Хь. А-а! Мыхьэнэ къикIыркъым абы, псори къайгъэншэу зэфIэкIынущ. Къ. М. -
10 ещIэн
I (ирещIэ) перех. гл. причинить кому-л. что-л./ Зыгуэрым зы лэжьыгъэ гуэр ехьэлIэн.Напэншагъэ ещIэн. ЩIэпхъаджэ ещIэн.II (йощIэ) неперех. гл. 1. покоситься, накрениться/ Ебэн, зыщIыпIэкIэ ешэха хъун.* Ныбаджэу бгъукIэ хьэр йощIэ. фольк. Мет цIухэр зэрыт мундир щыгъыу лIы гъур цIыкIу, мащIэу ещIэу тешанкIэм къикIри къуажэ правленэм и кIэлындор бгъуфэмкIэ игъэзащ. КI. Т. Зыгуэрым Хъуэжэ и унэр къэуэну лъэныкъуэкIэ ещIат. фольк.2. качнуться в сторону/ ЛъэныкъуэкIэ уэн.* -Иджыпсту сэ атакэм сшэнщ фи ротэр! - ар жиIэу Сорокиныр щилъым, ещIэри тIэкIущ иIэжар укIурииным. Къ. Б.III (йощIэ) неперех. гл. кубано-зеленчукские см. ефIэн. КIэн ещIэн. Куэзыр ещIэн. -
11 зэгуэбэтын
(зэгуэбэтащ) неперех. гл. растолстеть, разжиреть/ Пшэрыщэ хъун, зэгуэкIыкIын.* Ар {Шыпш и къуэр} апхуэдизу зэгуэбэтати лIы есу щытыжынкIэ Iэмал иIакъым. Iуащхь. Уалыкъуэжьыр зощатэ, зэгуэбэтар Бан кIыхьщ. фольк. -
12 зэран
вред, ущерб, убыток/ Ягъэ, хэщI, пэрыуэгъу, лъэпощхьэпо.Тутынымрэ фадэмрэ узыншагъэмкIэ зэранщ.* Джэримэсым и еджэныр ди зэрану уэ къыпфIощIыр. Акъ. З.{И} зэран егъэкIын навредить вред, нанести ущерб кому-чему-л.* Блэр къэпсалъэри: -Сэ си зэран уэкIынкъым, зыкъысщумыдзей, - къыжриIащ мэлыхъуэ цIыкIум. фольк. Иджы уэгъум и зэран гуэдзым екIыжынукъым, хагъуэ хидзэу хуежьащ. Iуащхь.Зэран хэхъухьын навредить (делу).* Iуэхум зыгуэр зэран хэхъухьырт, ауэ хэтми къэщIэгъуейт. Iуащхь.Зэран хуэхъун повредить, помешать, воспрепятствовать кому-чему-л.* Люся и лъагъуныгъэр япэ лъагъуныгъэу икIи лъагъуныгъэ пщтыру щыт пэтми, ар и еджэныгъэм зыкIи зэран хуэхъуртэкъым. Къ. Хь. КIукIуэ зимыгъэIэуэлъауэу къэтэджри пэшым къыщIэкIащ: и хьэщIэм зэран сыт щхьэкIэ хуэхъун. Iуащхь.Зэран хъун повредить, помешать, быть помехой.* ЛIыхъу джатэу Iэщэр фэ вгъабзэ, зэран хъу флъагъум фысакъ. Къэб. п. и ант.Зэран щIэн вредить, приносить вред, зло. {И} зэранкIэ "лIы гъэщIэгъуэныр" кIуэдауэ жаIэри къуажэ кIуэцIым хъыбарыпцIыр ду жэуэ Iуащ. -
13 зэтес
I ровный, плоский, гладкий ( о местности)/ КумблIэмб зимыIэ, (щIыпIэ) захуэ.* ЩIыIэнэщI зэтес гуэр сызэпрыжын хуей хъуауэ, занщIэу сыIууащ нетIэ зи гугъу сщIа хъыджэбз щIалэм. Iуащхь.2. см. зэтет II. ЦIыху зэтес. Акъыл зэтес.* ЯгъэщIагъуэр бояр цIыхухэм, ялъэгъуамэ адыгэлIхэр, шыпэху тесхэр, лIы зэтесхэр. Щ. Ам.Зэтес хъун (щIыжын) прийти в порядок, упорядочиться.* И гур зэтес хъужауэ, и цIэр Ермоловым псоми зэхахыу къызэрыриIуам ирипагэу Шех-Алий-Хъан и щытыпIэм дохьэж. Ш. А. Рощинхэ я псэукIэр нэхъ зэтес хъужа нэужь, Степан Игнатьевич дзэм хохьэ лекару. Ш. А.Зэтес щIын привести что-л. в порядок, в нормальное состояние.* Лъэпкъ Iуэхур зэтес щIын папщIэ, лъэпкъыр гъэпщылIыныр гъэкIуэдынымрэ народхэр хуитыныгъэкIэ зэхуэдэнымрэ теухуауэ лэжьыгъэ куэд щыIэщ. Iуащхь. -
14 зэхуэсын
(зэхуос) неперех. гл. собраться, съехаться/ Псори зыуэ зэхыхьэн, зэуIу хъун.Жылэшхуэ кIыхьыр зэхуэсати, нэмысыр хуащIырт лIы хахуэм. Хь. Хь. Сымаджэм щIэупщIэну гъунэгъухэр къожэкI, благъэхэри зэхуос. Ш. А. Хьэбли благъи зэхуэсауэ Инал и анэм Iуэхур дагъэпсынщIэрт. Iуащхь. -
15 зэхъуэжын
(зрахъуэж) перех. гл. поменяться кем-чем-л./ Зым адрейм зыгуэр ирихъуэжын.Ар дауэ хъун, Джэмал? И шыпхъур яритам - я пхъур къаIихащ, жаIэу дауэ зэтхъуэжын? Акъ. З. Ей лIы, зэдгъэхъуэж шыщIэхэр. Къу. С. -
16 кIуэсэн
(мэкIуасэ) неперех. гл. 1. сбежать, исчезнуть откуда-л./ Щэхуу зыщIыпIэ икIын, икIуэсыкIын, щIэпхъуэжын.* Къуэш нэхъыжь Антинокъуэ кIуасэри кърым хъаным деж кIуащ. Н. Ш.2. дезертировать/ ХэкIуэсыкIын, кIуэсэжын, щэхуу яхэкIын.ЗауэуIхэр зырыз -тIурытIурэ мэкIуасэ.3. переносное выйти замуж тайно ( без согласия родителей)/ Анэ-адэм ямыщIэу лIы дэкIуэн. *Жанхъуэтхэ я пхъур ныжэбэ кIуэсащи, лъэпкъ псор зэрызохьэ. Къэр. Хь.4. переносное угасать, потухать/ Нэхъ цIыкIу хъун, ункIыфIын.* Уафэ къащхъуэр хуэмурэ нэхъ хужьыфэ хъурт, вагъуэхэр кIуасэхэрт. Къу. С. -
17 къыкъуэкIын
(къыкъуокI) неперех. гл. выйти, выехать из-за чего-л./ Къуагъ гуэрым къыблэкIын, къыфIэкIын.* Тутнакъэщ къуапэм епIэщIэкIыу къыкъуэкIащ лIы щIыбышэ. Iуащхь.2. появиться, показаться (о ком-л.)/ Къэлъэгъуэн, къэхутэн.* Анэр зыгуэрым пэплъэрт, ауэ зыри къыкъуэкIыртэкъым. фольк.3. переносное возникнуть, появиться ( о делах)/ ЩыIэ хъун.Iуэху гуэр къыкъуэкIащи.4. переносное обнаружиться, оказаться у кого-л./ Зыгуэрым иIэу, хэлъу, бгъэдэлъу къыщIэкIын, зыгуэрым деж къыщагъуэтын.Мылъку къыкъуэкIын. ЛIыгъэ къыкъуэкIын.Дыгъэр къыкъуэкIын см. дыгъэ. -
18 къыхэщIыкIын
I а) (къыхещIыкI) перех. гл. выломать что-л. (напр. кол из плетня)/ Зыгуэр зыщIыпIэ къыхэчын, къыхэкъутыкIын.Бжыхьыр къыхэщIыкIын.б) (къыхэщIыкIащ) неперех. гл. быть выломанным/ Зыгуэр къыхэчауэ, къищIыкIауэ щытын.Пкъор къыхэщIыкIащ.II а) (къыхещIыкI) перех. гл. 1. изготовить, сделать что-л. из чего-л./ Зыгуэрым зыгуэр къыхэхын, пщIыуэрэ къыхэгъэкIын.* ГъущI жьэражьэр Лъэпщ къиубыдри иухуащ, зыхуей псори гъущI жыIэщIэм къыхищIыкIащ. фольк.2. переносное выпестовать, вырастить кого-л./ Зыгуэр зэрыщымыта щIын, узэрыхуейм тету зыгуэр гъэсэн.Дзэ къулыкъум щIалэхэм лIы къахещIыкI.б) (къыхэщIыкIащ) неперех. гл. 1. быть изготовленным из чего-л./ Зыгуэрым къыхэхауэ, зыгуэрым щыщу ящIауэ щытын.* ДыгъапIэмкIэ хэлъ щхьэгъубжищым дарииху пIащIэм къыхэщIыкIа щхьэгъубжэIупхъуэ зэхуэлъэфэсахэр къепхъухат. Къ. Хь.2. переносное вырасти, превратиться в кого-л., стать кем-чем-л./ Зыгуэр зэрыщымыта хъун, зыгуэрым зыгуэр къыхэкIын, къыхэхъукIын. -
19 лъэпкъ
I 1. племя; нация/ Зи бзэрэ зи хабзэрэ зы цIыхубэ; нацие.Адыгэ лъэпкъ. Кавказым ис лъэпкъхэр.2. род ( родственники в пределах одной фамилии)/ Зы унэцIэм къриубыдэ зэIыхьлыхэр.* Щэбэтыныкъу лIы щыхъум, зыпIам еупщIащ къыздикIамрэ и лъэпкъымрэ и адэ-анэмкIэ. Ад. фольк./ КъэкIыгъэхэмрэ псэущхьэхэмрэ яIэ лIэужьыгъуэхэр.Адыгэш лъэпкъыр дуней псом щыцIэрыIуэщ. Гуэдз лъэпкъ.Лъэпкъ быдэ хъун стать крепким родом.Лъэпкъ кIуэдыр къыхуэкIуэн исчезнуть, погибнуть всем родом.Лъэпкъ напэ совесть, честь рода.II частица усиливает отрицание/ ЩымыIэныгъэр щIэзыгъэхуабжьэ частицэ.ЩIэгузэвэн лъэпкъ щыIэкъым.* Сэ сыкъызытекIухьа Iуэхур уэ къыщIоуэлIэн лъэпкъ щыIэкъым. Iуащхь. -
20 лъы
кровь/ Гум къикIыу лъынтхуэхэмкIэ Iэпкълъэпкъым щызекIуэ ткIуаткIуэ плъыжь.* Къемэт.. и кIагуэм IэгупIэшхуэу IэгупIэшхуэу лъыр къызэпхивауэ щилъагъум, ар бащлъыкъымкIэ щIиуфащ. Аб.Лъы гъэжэн пролить кровь.Лъы еуэн пустить кровь.Лъы къегъэубжьытхын дать жару кому-л. (букв. заставить кого-л. плеваться кровью).Лъы къигъэкIын = лъыпэ къигъэкIын.Лъы къыхэшын брать кровь.* Iэпэм лъы къыхэшын.Лъы къыщIэлъэдэжын поправиться, прийти в нормальное состояние (напр. после болезни).Лъы нэпс щIэгъэкIын проливать горючие, кровавые слезы.Лъы хэкIэн влить кровь в кого-л. (напр. в больного).Лъы щIэжын мстить кому-л.* Хейм и лъыр хамэм ещIэж. (погов.)Лъы щIэкIын исходить, истекать кровью.Лъы щIэгъэкIын = лъы щIэгъэткIун.Лъы щIэгъэткIун обессилить кого-л.* Пэжыр къыупсэлъмэ {гъэпщылIакIуэхэм} лъы пщIагъэткIур. П. Б.Лъы щIэткIукIын обессилеть, изнемочь.Лъы щIэувэн (къыщIэувэн) наливаться кровью.* Балий хъугъэ зыхидзауэ, НэкIум лъы къыщIэуват. Щ. А.Лъыр щIэфыкIын пить кровь.Лъы IэмпIэ къыщIэмыкIын находиться в состоянии гнева.Лъы IэмпIэ къыщIэмынэжыху до последней капли крови.Лъыпэ къигъэкIын совершить жертвоприношение.Лъыр гъэгъун простить кровь ( убийство) кому-л.Лъыр къэвэн негодовать.* Сэ куэд щIауэ си лъыр къовэ, Астемыр, - жиIэрт Елдар. КI. А.{И} лъыр къэгъэкъуэлъэн сильно разгневать кого-л.{И} лъыр къэкъуэлъэн сильно гневаться.{И} лъыр къэплъын = {и} лъыр къэкъуэлъэн.Лъыр {нэм} къытелъэдэн налиться кровью ( о глазах).Лъыр мыгъэгъун отомстить за убийство.лъы къэплъыгъуэ период бурного роста и развития ( молодого человека)/ ЩIалэгъуэ, цIыхум и Iэпкълъэпкъым зыщиужь лъэхъэнэ.ЩIалэ зи лъы къэплъыгъуэ.лъы уасэ устар. откуп, который дает убийца родственникам убитого в знак примирения/ ЛIы зыукIам иукIам и Iыхьлыхэм ярит зэкIужыпщIэ.* Лъы уасэрэ пхъу уасэрэ игъэбея щыIэкъым. (погов.)лъы уэтэпс нагноение/ УIэгъэм, гуэрэфым къиж лъы зыщIэт шын.УIэгъэм лъы уэтэпс къижырт.Гущхьэ лъы уэтэпс хъун см. гущхьэ.Лъы уэтэпс щIын измучить кого-л. Уи бампIэм лъы уэтэпс сищIащ.Лъы фIей подлец, негодяй/ Бзаджэ, бзаджэнаджэ.Лъы фIей щIэтын иметь грязную душу.
Страницы
- 1
- 2