Перевод: со всех языков на английский

с английского на все языки

चरण

  • 101 गुप् _gup

    गुप् I. 1 P. (गोपायति, गोपायित or गुप्त)
    1 To guard, protect, defend, watch over; गोपायन्ति कुलस्त्रिय आत्मानम् Mb.; जुगोपात्मानमत्रस्तः R.1.21; जुगोप गोरूपधरामिवोर्विम् 2.3; Bk.17.8.
    -2 To hide, conceal; किं वक्षश्चरणानति- व्यतिकरव्याजेन गोपाय्यते Amaru.26; see गुप्त. -II. 1 Ā. जुगुप्सते strictly desid. of गुप्)
    1 To despise, shun, abhor, detest, censure; (with abl. sometimes acc. also); पापाज्जुगुप्सते Sk.; किं त्वं मामजुगुप्सिष्ठाः Bk.15.19; Y.3. 296.
    -2 To hide, conceal (गोपते in this sense). -III. 4 P. (गुप्यति) To be confused or disturbed. -IV. 1 U. (गोपयति-ते)
    1 To shine.
    -2 To speak.
    -3 To conceal; तव गोप्यते किमिव Śi.9.59;11.34; (the following stanza from कविरहस्य illustrates the root in its dif- ferent conjugations:-- गोपायति क्षितिमिमां चतुरब्धिसीमां पापा- ज्जुगुप्सत उदारमतिः सदैव । वित्तं न गोपयति यस्तु वणीयकेम्यो धीरो न गुप्यति महत्यपि कार्यजाते ॥)

    Sanskrit-English dictionary > गुप् _gup

  • 102 गृहम् _gṛham

    गृहम् [गृह्यते धर्माचरणाय, ग्रह् गेहार्थे क Tv.]
    1 A house, dwelling, habitation, mansion; न गृहं गृहमित्याहुर्गृहिणी गृह- मुच्यते Pt.4.81,5.15; पश्य वानरमूर्खेण सुगृही निर्गृहीकृतः Pt. 1.39.
    -2 A wife; (the first quotation in
    1 is some- times erroneously cited as an illustration).
    -3 The life of a householder; न हि सति कुलधुर्ये सूर्यवंश्या गृहाय R.7. 71,5.1; Mv.4.28.
    -4 A sign of the zodiac.
    -5 A name or appellation.
    -6 A square (in chess or any other game).
    -हाः (m. pl.)
    1 A house, dwelling; इमे नो गृहाः Mu.1; स्फटिकोपलविग्रहा गृहाः शशभृद्भित्तनिरङ्कभित्तयः N.2.74; तत्रागारं धनपतिगृहानुत्तरेणास्मदीयम् Me.77.
    -2 A wife; अथावलोकको$गच्छद्गृहानेकः परावसुः Mb.3.138.4.
    -3 The inhabitants of a house, family; the life of a house- holder; गृहानुत्सृज्य यो राजन् मोक्षमेवाभिपद्यते Mb.12.16.29.
    -हः Ved. An assistant, or servant; गृहो याम्यरंकृतो देवेभ्यो हव्यवाहनः Rv.1.119.13. In comp. oft. rendered by 'domestic', 'household' or 'tame'; e. g. ˚कपोतः 'a tame pigeon'; ˚कार्याणि-कर्माणि 'household duties'; ˚ शकु- न्तिका 'tame bird'; छद्मना परिददामि मृत्यवे सौनिको गृहशकुन्तिका- मिव U.1.45 &c.
    -Comp. -अक्षः a loophole, eyelet-hole, a round or ablong window.
    -अधिपः, -ईशः, -ईश्वरः 1 a house-holder.
    -2 a regent of a sign of the zodiac. संशयस्थः see अनुपात.
    -अयनिकः a house-holder.
    -अर्थः domestic affairs, any household matter; गृहार्थो$ग्निपरि- ष्क्रिया Ms.2.67.
    -अभिपालिन् m. a watchman.
    -अम्लम् a kind of sour-gruel.
    -अवग्रहणी the threshold.
    -अश्मन् m. a flat ablong stone upon which condiments are ground (Mar. पाटा).
    - आगत a. one who has come to a house. (
    -तः) a guest.
    -आचारः household or domestic business; U.2.
    -आरम्भः building a house; गृहारम्भातिदुःखाय Bhāg.11.9.15.
    -आरामः, -वाटी, -वाटिका a garden attached to a house.
    -आशया, -आश्रया the betel-tree.
    -आश्रमः the order of a house- holder, the second stage in the religious life of a Bāhmaṇa; see आश्रम; Ms.6.1.
    -आश्रमिन् m. a house- holder; Bhāg.1.8.7.
    -ईश्वरी a housewife; दिष्ट्या गृहेश्वर्यसकृन्मयि त्वया कृतानुवृत्तिर्भवमोचनी खलैः Bhāg.1.6.54.
    -उत्पातः any domestic nuisance.
    -उपकरणम् a domestic utensil, anything required for household use; एकदा निर्गता क्रेतुं गृहोपकरणानि सा Ks.2.15.
    -कच्छपः = गृहाश्मन् q. v.
    -कन्या, -कुमारी the plant Aloe Perfoliata (Mar. कोरफड).
    -कपोतः, -तकः a tame or domestic pigeon; Śi.4.52.
    -करणम् 1 household affairs.
    -2 house-building.
    -कर्तृ m.
    1 'a house-builder,' a kind of sparrow.
    -2 a carpenter; गृहकर्ता भवानेव देवानां हृदयेप्सितम् Rām.7.5.19.
    -कर्मन् n.
    1 household affairs.
    -2 a domestic rite. ˚करः, ˚कारः, ˚दासः a menial, domestic servant; शंभुस्वयंभुहरयो हरिणेक्षणानां येनाक्रियन्त सततं गृहकर्मदासाः Bh.1.1.
    -कलहः domestic feuds, intestine broils.
    -कारकः a house- builder, mason; करोति तृणमृत्काष्ठैर्गृहं वा गृहकारकः Y.3.146.
    -कारिन् m.
    1 a housebuilder.
    -2 a kind of wasp.
    -कुक्कुटः a domestic cock.
    -कार्यम्, -कृत्यम् household affairs; सदा प्रहृष्टया भाव्यं गृहकार्येषु दक्षया Ms.5.15.
    -गोधा, -गोधिका the small house-lizard.
    -चुल्ली a house with two rooms contiguous to each other, but one facing west, the other east; Bṛi. S.53.4.
    -चेतस् a. thinking only of one's house; Bhāg.9.11.17.
    -छिद्रम् 1 a family-secret or scandal.
    -2 family dissensions; आयुर्वित्तं गृहच्छिद्रं मन्त्रमैथुनभेषजम् H.1.123.
    -ज, -जात a. born in the house (a slave &c.); Bṛi.5.61.7; Ms. 8.415.
    -जनः family, members of a family, especially the wife; Mu.1.
    -जालिका deceit, disguise.
    -ज्ञानिन् (also गृहेज्ञानिन्) 'wise only in the inside of the house', inexperienced, stupid, foolish.
    -तटी a terrace in front of the house.
    -दारु n. a house-post; नरपतिबले पार्श्वायाते स्थितं गृहदारुवत् Mk.4.3.
    -दाहः setting a house on fire, incendiarism.
    -दासः a domestic slave.
    -दासी a female domestic slave; एकदा गृहदासीषु यशोदा नन्दगेहिनी । कर्मान्तर- नियुक्तासु निर्ममन्थ स्वयं दधि ॥ Bhāg.1.9.1.
    -दीप्तिः f. the splendour or ornament of a house, a virtuous woman; प्रजनार्थं महाभागाः पूजार्हा गृहदीप्तयः Ms.9.26.
    -देवता the goddess of a house; (pl.) a class of household deities; Ks.4.74.
    -देहली the threshold of a house; यासां बलिः सपदि मद्गृहदेहलीनाम् Mk.1.9.
    -नमनम् wind.
    -नाशनः a wild pigeon.
    -नीडः a sparrow,
    -पतिः 1 a householder; बामं गृहपतिं नय Rv.6.53.2; a man who has entered on the second stage of life, one who, after having completed his studies, is married and settled.
    -2 a sacrificer.
    -3 the virtue of a householder; i. e. hospitality.
    -4 Ved. an epithet of Agni.
    -5 the maintenance of the sacred and perpetual fire.
    -6 the head or judge of a village; Mk.2; Dk.8.
    -पत्नी Ved. 'the mistress of a house', the wife of the householder; गृहान् गच्छ गृहपत्नी यथासः Rv.1.85.26.
    -पालः 1 the guardian of a house.
    -2 a housedog; आस्ते$वमत्योपन्यस्तं गृहपाल इवाहरन् Bhāg.3.3.15.
    -पिण्डी f. the basement of a building; Kāmikāgama 55.2-21.
    -पोतकः the site of a house, the ground on which it stands and which surrounds it.
    -पोषणम् maintenance of a house- hold; तेन चास्य नियुक्ताभूत्स्वभार्या गृहपोषणे Ks.2.55.
    -प्रवेशः a solemn entrance into a house according to prescribed rites.
    -बभ्रुः a domestic ichneumon.
    -बलिः a domestic oblation, offering of the remnants of a meal to all creatures, such as animals, supernatural beings, and particularly household deities; Ms.3.265. ˚प्रियः a crane. ˚भुज् m.
    1 a crow.
    -2 a sparrow; नीडारम्भैर्गृहबलि- भुजामाकुलग्रामचैत्याः Me.23. ˚देवता a deity to whom a domestic oblation is offered.
    -भङ्गः 1 one who is driven from his house, an exile.
    -2 destroying a house.
    -3 breaking into a house.
    -4 failure, ruin or destruction of a house, firm &c.
    -भञ्जनम् 1 breaking down or destroying a house.
    -2 causing the decay or ruin of a family.
    -भद्रकम् an audience-hall.
    -भर्तृ m. the master of a house; Bṛi. S. 53.58.
    -भूमिः f. the site of a house.
    -भेदिन् a.
    1 prying into domestic affairs.
    -2 causing domestic quarrels.
    -भोजिन् m. an inmate of the same house, tenant; तस्मा- दप्यग्रहारान्ये जगृहुर्गृहभोजिनः Rāj. T.5.43.
    -मणिः a lamp.
    -माचिका a bat.
    -मार्जनी a female servant of the house; सख्योपेत्याग्रहीत्पाणिं यो$हं तद्गृहमार्जनी Bhāg.1.83.11.
    -मृगः a dog.
    -मेघः a multitude of houses; Rām.5.
    -मेध a.
    1 one who performs the domestic rites or sacrifices; गृह- मेधास आ गत मरुतो माप भूतन Rv.7.59.1.
    -2 connected with the duties of a householder.
    (-धः) 1 a householder.
    -2 a domestic sacrifice; Bhāg.2.6.19.
    -मेधिन् m. a householder, a married Brāhmaṇa who has a house- hold; (गृहैर्दारैर्मेधन्ते संगच्छन्ते Malli.); प्रजायै गृहमेधिनाम् R.1. 7; see गृहपति above.
    (-नी) 1 the wife of a householder, a house-wife; न व्यचष्ट वरारोहां गृहिणीं गृहमेधिनीम् Bhāg.4. 26.13.
    -2 the intellect based on the Sattva quality.
    -यज्ञः see गृहमेधः; Mb.1.18.5.
    -यन्त्रम् a stick or other instrument to which, on solemn occasions, flags are fastened; गृहयन्त्रपताकाश्रीरपौरादरनिर्मिता Ku.6.41.
    -रन्ध्रम् family-dissensions.
    -वाटिका, -वाटी a garden attached to a house.
    -वित्तः the owner of a house.
    -व्रत a. devoted to home. मतिर्न कृष्णे परतः स्वतो वा मिथो$भिपद्येत गृहव्रतानाम् Bhāg.7.5.3.
    -शायिन् m. a pigeon.
    -शुकः 1 a domestic parrot, one kept for pleasure; Amaru.16.
    -2 a domestic poet; आयातेन शुकैः सार्धं दत्ता गृहशुकेन यः । मुक्ताः प्राप्य प्रतिष्ठायां चक्रे ख्यातां शुकावलीम् ॥ Rāj. T.5.31.
    -संवेशकः a house-builder by profession; Ms.3.163.
    -सार property; गृहीतसारमेनं सपुत्रकलत्रं संयम्य Mu.1.
    -स्थः a householder, one who has entered on the stage of a house-holder; संकटा ह्याहिताग्नीनां प्रत्यवायैर्गृहस्थता U.1.9; see गृहपति above and Ms.3.68;6.9. ˚आश्रमः the life of a householder; see गृहाश्रम. ˚धर्मः the duty of a house- holder.
    -स्थूणा the pillar of a house.

    Sanskrit-English dictionary > गृहम् _gṛham

  • 103 ग्रह् _grah

    ग्रह् 9 U. (In Vedic literature ग्रभ्; गृह्णति, जग्राह, अग्र- हीत्, ग्रहीतुम्, गृहीत caus. ग्राहयति; desid. जिवृक्षति)
    1 To seize, take, take or catch hold of, lay hold of, catch, grasp; तयोर्जग्रहतुः पादान् राजा राज्ञी च मागधी R.1.57; आलाने गृह्यते हस्ती वाजी वल्गासु गृह्यते Mk.1.5; तं कण्ठे जग्राह K.363. पाणिं गृहीत्वा, चरणं गृहीत्वा &c.
    -2 To receive, take, accept, exact; प्रजानामेव भूत्यर्थं स ताभ्यो बलिमग्रहीत् R.1.18; Ms.7.124; 9.162.
    -3 To apprehend, capture, take prisoner. बन्दिग्राहं गृहीत्वा V.1; यांस्तत्र चोरान् गृह्णीयात् Ms.8.34. -4 To arrest, stop, catch; अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते Bg.6.35.
    -5 To captivate, attract; महाराजगृहीत- हृदयया मया V.4; हृदये गृह्यते नारी Mk.1.5; माधुर्यमीष्टे हरिणान् ग्रहीतुम् R.18.13.
    -6 To win over, persuade, induce to one's side; लुब्धमर्थेन गृह्णीयात् Chāṇ.33; Pt.1.69,184.
    -7 (Hence) To please, gratify, satisfy, propitiate; ग्रहीतुमार्यान् परिचर्यया मुहुर्महानुभावा हि नितान्तमर्थिनः Śi.1.17,33.
    -8 To affect; seize or possess (as a demon, spirit &c.); as in पिशाचगृहीत, वेतालगृहीत.
    -9 To assume, take; द्युतिमग्रहीद् ग्रहगणः Śi.9.23; Bk.19.29.
    -1 To learn, know, recognize, understand; युवतीजनैर्जग्रहे मुनि- प्रभावः Ki.1.8; Pt.1.43.
    -11 To regard, consider, believe, take for; मयापि मृत्पिण्डबुद्धिना तथैव गृहीतम् Ś.6; परिहासविजल्पितं सखे परमार्थेन न गृह्यतां वचः Ś.2.19; एवं जनो गृह्णाति M.1; Mu.3.
    -12 To catch or perceive (as by an organ of sense); ज्यानिनादमथ गृह्णती तयोः R.11.15.
    -13 To master, grasp, comprehend; न्यस्ताक्षरामक्षरभूमि- कायां कार्त्स्न्येन गृह्णाति लिपिं न यावत् R.18.46.
    -14 To guess, conjecture, infer; नेत्रवक्त्रविकारैश्च गृह्यते$न्तर्गतं मनः Ms.8.26.
    -15 To utter, mention (as a name); यदि मयान्यस्य नामापि न गृहितम् K.35; न तु नामापि गृह्णीयात् पत्यौ प्रेते परस्य तु Ms.5.157.
    -16 To buy, purchase; कियता मूल्येनैतत्पुस्तकं गृहीतम् Pt.2; Y.2.169; Ms.8.21.
    -17 To deprive (one) of, take away from, rob or seize away; यथा रणे प्राणान् बहूनामग्रहीद् द्विषाम् Bk.9.9;15.63.
    -18 To wear, put on (as clothes &c.); वासांसि जीर्णानि यथा विहाय नवानि गृह्णाति नरो$पराणि Bg.2.22.
    -19 To conceive.
    -2 To observe (as a fast).
    -21 To eclipse.
    -22 To undertake, undergo, begin.
    -23 To take up, draw (water.); अपस्फुरं गृभायत सोममिन्द्राय पातवे Rv.8.69.1.
    -24 To stop, intercept.
    -25 To withdraw, draw back; यथोर्ण- नाभिः सृजते गृह्णते Muṇḍa.1.7.
    -26 To include.
    -27 To receive hospitably (as a guest). [The senses of this root may be variously modified according to the noun with which it is joined]. -Caus.
    1 To cause to take, catch, seize or accept.
    -2 To give away in marriage; अयाचितारं न हि देवदेवमद्रिः सुतां ग्राहयितुं शशाक Ku.1.52.
    -3 To teach, make one acquainted with.
    -4 To make one take, deliver over to.
    -5 To become familiar with; -With अनुसम् to salute humbly.
    -अप to take away, tear off.
    -अभि to seize forcibly. -II. 1 P., 1 U. (ग्रहति, ग्राहयति-ते) To take, receive, &c.

    Sanskrit-English dictionary > ग्रह् _grah

  • 104 च _c

    च a.
    1 Seedless.
    -2 Bad, vile.
    -चः An epithet of Śiva.
    -2 Chewing, eating.
    -3 The moon.
    -4 A tortoise.
    -5 A thief. चश्चञ्चुश्चरणो$र्चिर्मुखो रविः । चा कद्रूरदितिः कन्या...... and चं चरित्रं सुखं दुःखं कश्मलं भ्रमणं पयः । Enm. -ind. A particle expressing
    1 Copulation (and, also as well as, moreover) used to join words or assertions material change of meaning; गन्धमाघ्राय चोर्व्याः Me.21; आमोदमुपजिघ्नन्तौ R.1.43; see Bk.2.1;14.12; R.3.3; 13.7; Ms.4.29 also.)

    Sanskrit-English dictionary > च _c

  • 105 झणझणायमान _jhaṇajhaṇāyamāna _झणझणायित _jhaṇajhaṇāyita

    झणझणायमान झणझणायित a. Tinkling, jingling, making a tinkling sound;...... हंसविभ्रमाभिरामचरणसंचरण- झणझणायमान...... (v. l. रणरणायमान) Māl.1 (between 25-26); U.5.5.

    Sanskrit-English dictionary > झणझणायमान _jhaṇajhaṇāyamāna _झणझणायित _jhaṇajhaṇāyita

  • 106 ततस् _tatas

    ततस् (ततः) ind.
    1 From that (person or place &c.), thence; न च निम्नादिव हृदयं निवर्तते मे ततो हृदयम् Ś.3.2 (v. l.); Māl.2.1; Ms.6.7;12.85.
    -2 There, thither.
    -3 Then, thereupon, afterwards; ततः कतिपयदिवसा- पगमे K.11; Amaru.69; Ki.1.27; Ms.2.93;7.59.
    -4 Therefore, consequently, for that reason.
    -5 Then, in that case (as a corr. of यदि); यदि गृहीतमिदं ततः किम् K.12; अमोच्यमश्वं यदि मन्यसे प्रभो ततः समाप्ते &c. R.3.65.
    -6 Beyond that (in place), further, further more, more- over; ततः परतो निर्मानुषमरण्यम् K.121.
    -7 Than that, other than that; यं लब्ध्वा चापरं लाभं मन्यते नाधिकं ततः Bg.6.22;2.36.
    -8 Sometimes used for the ablative forms of तद् such as तस्माद्तस्याः; ततो$न्यत्रापि दृश्यते Sk.; यतः -ततः means (a) where-there; यतः कृष्णस्ततः सर्वे यतः कृष्णस्ततो जयः Mb.; Ms.7.188. (b) since-therefore; यतो यतः -ततस्ततः wherever-there; यतोयतः षट्चरणो$भिवर्तते तत- स्ततः प्रेरितवामलोचना Ś.1.23 (v. l.). ततः किम् 'what then', 'of what use is it', 'what avails it'; प्राप्ताः श्रियः सकल- कामदुघास्ततः किम् Bh.3.73,74; Śānti.4.2. ततस्ततः (a) 'here and there', 'to and fro'; ततो दिव्यानि माल्यानि प्रादुरासंस्ततस्ततः Mb. (b) 'what next', 'what further', well proceed (occurring in dramas); ततः प्रभृति thence- forward, (corr. of यतः प्रभृति); तृष्णा ततः प्रभृति मे द्विगुणत्वमेति Amaru. (after 56, प्रक्षेपक श्लोकः); Ms.9.68. Some other compounds.
    --ततः कथम् but how is it then that.
    -ततः -क्षणम्, -क्षणात् immediately afterwards.
    -ततः पर beyond that.
    -ततः परम् ind. besides that, further.
    -ततस्ततः (in drama) what then ?

    Sanskrit-English dictionary > ततस् _tatas

  • 107 तुला _tulā

    तुला [तुल्-भिदा˚ अङ्]
    1 A balance; तस्मात्ते$द्य प्रदास्यामि स्वमांसं तुलया धृतम् Mb.3.131.25; the beam of a balance; तुलया धृ to hold in a balance, to weigh, consider equal; अश्वमेधसहस्राणि सत्यं च तुलया धृतम् H.4.131. v. l.
    -2 A measure, weight.
    -3 Weighing.
    -4 Resemblance, like- ness, equality, similarity (with gen., instr. or in comp.); किं धूर्जटेरिव तुलामुपयाति संख्ये Ve.3.8; तुलां यदारोहति दन्तवाससा Ku.5.34; R.8.15; सद्यः परस्परतुलामधिरोहतां द्वे R.5.68; 19.8,5.
    -5 Libra, the seventh sign of the zodiac; जयति तुलामधिरूढो भास्वानपि जलदपटलानि Pt.1.33.
    -6 A sloping beam or timber in the roof of a house.
    -7 A measure of gold or silver equal to 1 palas.
    -8 A kind of beam in the roof of a house (Mar. तुळई); Bṛi. S.53.3.
    -Comp. -अधिरोहणम् resembling; नवदिवाकरातपस्पृष्टपङ्कजतुलाधि- रोहणम् R.19.8.
    -अनुमानम् like inference, analogy.
    -कूटः a false weight.
    -कोटिः, -टीः f.
    1 an ornament (an anklet or नूपुर) worn on the feet by women; cf. तुलाकोटिस्तु मञ्जीरे Nm.; लीलाचलत्स्त्रीचरणारुणोत्पलस्खलत्तुलाकोटि- निनादकोमलः Śi.12.44.
    -2 a hundred millions (अर्बुद).
    -3 the end of the beam.
    -कोशः, -कोषः 1 ordeal by weighing, weighing on a balance; हीनस्य नाशो$भ्यधिकस्य वृद्धिस्तुल्येन तुल्यं तुलितं तुलायाम् । एतत्तुलाकोशरहस्यमुक्तम्... Bṛi. S.26.1.
    -2 a place where a balance is kept.
    -गुडः a kind of ball (used as missile); Mb.3.
    -दानम् the gift to a Brāhmaṇa. of as much gold or silver as equals the weight of one's body.
    -घटः 1 the scale of a balance.
    -2 an oar.
    -धरः 1 a trader, merchant.
    -2 the sign Libra of the zodiac.
    -3 The sun; तुला- धरस्तु वणिजि श्लक्ष्णराशौ दिवाकरे Nm.
    -धारः a dealer, trader, or merchant.
    -2 the string of a balance.
    -3 the beam.
    -4 the sign Libra of the zodiac.
    -धारणम् weighing; तुलाधारणविद्वद्भिरभियुक्तस्तुलाश्रितः Y.2.1.
    -परीक्षा ordeal by the balance.
    -पुरुषः, भारः gold, jewels or other valuable things equal to a man's weight (given to a Brāhmaṇa as a gift); cf. तुलादान.
    -प्रग्रहः, -प्रग्राहः the string or beam of a balance.
    -मानम्, -यष्टिः f.
    1 the beam of a balance; स्तोकेनोन्नति- मायाति स्तोकेनायात्यधोगतिम् । अहो सुसदृशी चेष्टा तुलायष्टेः खलस्य च ॥ Pt.1.15.
    -2 (-मानम्) weights and measures; Kau. A.2.
    -बीजम् the berry of the Guñjā plant (used as a weight).
    -सूत्रम् the string of a balance.

    Sanskrit-English dictionary > तुला _tulā

  • 108 दक्षिण _dakṣiṇa

    दक्षिण a. [दक्ष्-इनन् Uṇ 2.5.]
    1 Able, skilful, dexterous, competent, clever; इत्यम्बरीषं नाभागिमन्वमोदन्त दक्षिणाः Mb.12.29.12.
    -2 Right (opp. वाम).
    -3 Situated on the right side. दक्षिणं परि, दक्षिणं कृ to place any one on the right side as a mark of respect; ग्रहर्क्षताराः परियन्ति दक्षिणम् Bhāg.4.12.25.
    -4 South, southern; as in दक्षिणवायु, दक्षिणदिक्; आददे नातिशीतोष्णो नभस्वानिव दक्षिणः R. 4.8.
    -5 Situated to the south.
    -6 Sincere, straightfor- ward, honest, impartial.
    -7 Pleasing, amiable.
    -8 Courteous, civil.
    -9 Compliant, submissive.
    -1 Depen- dent.
    -11 Favourable; 'दक्षिणः सरलावामपरच्छन्दानुवर्तिषु' इति विश्वः; Ki.18.27.
    -णः 1 The right hand or arm.
    -2 A civil or courteous person, applied in poetic compositions to a lover who professes attachment to one mistress, while his heart has been entirely taken up by another.
    -3 An epithet of Śiva or Viṣṇu.
    -4 The right-hand horse of a carriage; इन्द्रस्येव दक्षिणः श्रियैधि Vāj.9.8.
    -5 The southern sacred fire.
    -णः, णम् 1 The right side.
    -2 The south; Nala.9.23.
    -3 The Deccan.
    -णम् The highest doctrine of the Śāktas
    -Comp. -अग्निः the southern fire, the sacred fire placed southwards; also called अन्वाहार्यपचन q. v.
    -अग्र a. pointing to the south.
    -अचलः the southern mountain. i. e. Malaya.
    -अत्ययः a dweller in the south.
    - अपर a. south-western.
    -अभिमुख a. facing the south, directed towards the south; Ms.4.5.
    -अयनम् the sun's progress south of the equator, the half year in which the sun moves from the north to the south, the winter solstice; सर्वे$श्वमेधैरीजानास्ते$ न्वयुर्दक्षिणायनम् Mb. 12.29.13. रात्रिः स्याद्दक्षिणायनम् Ms.1.67; Bhāg.5.21.3.
    -अरण्यम् Dandakāraṇya.
    -अर्धः 1 the right hand.
    -2 the right or southern side.
    -आचार a.
    1 honest, well-behaved.
    -2 a worshipper of Śakti according to the right hand (or purer) ritual.
    -आम्नायः the sou- thern sacred text (of the Tāntrikas).
    -आवर्त a. turning to the right (from the left), (a conch-shell).
    -आशा the south. ˚पतिः
    1 an epithet of Yama.
    -2 the planet Mars.
    1 left (as hand or foot); तमिमं कुरु दक्षिणेतरं चरणं निर्मितरागमेहि मे Ku.4.19.
    -2 northern. (
    -रा) the north.
    -ईर्मन् a. (a deer) wounded on the right side मृगयुमिव मृगो$थ दक्षिणेर्मा.
    -उत्तर a. turned or lying to the south and the north. ˚वृत्तम् the meridian line.
    -कालिका f.
    1 A Tāntrika Deity.
    -2 Durgā.
    -पश्चात् ind. to the south- west.
    -पश्चिम a. south-western. (
    -मा) the south-west; जग्मुर्भरतशार्दूल दिशं दक्षिणपश्चिमाम् Mb.17.1.44.
    -पूर्व, -प्राच् a. south-east.
    -पूर्वा, -प्राची the south-eastern quarter.
    -भागः the southern hemisphere.
    -समुद्रः, -सागरः the southern ocean.
    -स्थः a charioteer.

    Sanskrit-English dictionary > दक्षिण _dakṣiṇa

  • 109 दर्भः _darbhḥ

    दर्भः [दृभ्-घञ् अच् वा] A kind of sacred grass (Kuśa grass) used at sacrificial ceremonies &c.; शरासः कुशरासो दर्भासः सैर्या उत Rv.1.191.3. दभैर्रर्धावलीढैः Ś.1.7; R.11. 31; Ms.2.43;3.28;4.36.
    -Comp. -अङ्कुरः a poin- ted blade of darbha grass; दर्भाङ्कुरेण चरणः क्षत इत्यकाण्डे Ś.2.13.
    -अनूपः a watery place full of darbha grass
    -आह्वयः the Muñja grass.
    -पत्रम् a kind of grass (काश).
    -लवणम् an instrument for cutting grass.
    -संस्तरः a bed of Kuśa grass.

    Sanskrit-English dictionary > दर्भः _darbhḥ

  • 110 द्वि _dvi

    द्वि num. a. (Nom. du. द्वौ m., द्वे f., द्वे n.) Two, both; सद्यः परस्परतुलामधिरोहतां द्वे R.5.68. (N. B. In comp. द्वा is sub- stituted for द्वि necessarily before दशन्, विंशति and त्रिंशत् and optionally before चत्वारिंशत्, पञ्चाशत्, षष्टि, सप्तति and नवति, द्वि remaining unchanged before अशीति.) [cf. L. duo, bis or bi in comp.; Gr. duo, dis; Zend dva; A. S. twi.]
    -Comp. -अक्ष a. two-eyed, binocular. द्व्यक्षीं त्र्यक्षीं ललाटाक्षीम् Mb.
    -अक्षर a. dissyllabic. (
    -रः) a word of two syllables.
    -अङ्गुल a. two fingers long. (
    -लम्) two fingers' length.
    -अणुकम् an aggregate or molecule of two atoms, a diad. विषयो द्व्यणुकादिस्तु ब्रह्माण्डान्त उदाहृतः Bhāṣāparichchheda.
    -अन्तर a. separated by two inter- mediate links.
    -अर्थ a.
    1 having two senses.
    -2 ambi- guous, equivocal.
    -3 having two objects in view. ˚कर a. accomplishing two objects; आम्रश्च सिक्तः पितरश्च तृप्ता एका क्रिया द्व्यर्थकरीह लोके Vāyu P. ˚त्वम् the state of having to convey two senses; द्व्यर्थत्वं विप्रतिषिद्धम् MS.7.1.6.
    -अर्ध a. 1<?>.
    - अवर a. at least two; द्व्यवरान् भोजयेद् विप्रान् पायसेन यथोचितम् Bhāg.8.16.43.
    -अशीत a. eighty-second.
    -अशीतिः f. eighty-two.
    -अष्टम् copper. ˚सहस्रम् 16.
    -अहः a period of two days.
    -आत्मक a.
    1 having a double nature.
    -2 being two.
    -आत्मकाः m. (pl.) the signs of the zodiac Gemini, Virgo, Sagittarius and Pisces.
    -आमुष्यायणः 'a son of two persons or fathers', an adopted son who remains heir to his natural father though adopted by another.
    -आम्नात a. twice men- tioned.
    -आहिक a. recurring every day (fever).
    -ऋचम् (द्वृचम् or द्व्यर्चम्) a collection of two verses or riks.
    -एकान्तर a. separated by two or by one (degree); द्व्येकान्तरासु जातानां धर्म्यं विद्यादिमं विधिम् Ms.1.7.
    कः, -ककारः 1 crow (there being two 'Ka's in the word काक).
    -2 the ruddy goose (there being two 'Ka's in the word कोक).
    -ककुद् m. a camel.
    -कर a. Yielding two senses, serving two purposes; तत्र द्विकरः शब्दः स्यात् । न च सकृदुच्चरितः शक्तो ŚB. on MS.12.1.4.
    -कार्षापणिक a. worth two कार्षापणs
    -कौडविक a. containing or worth two कुडवs.
    -गत a ambiguous.
    -गु a. exchanged or bartered for two cows. (
    -गुः) a subdivision of the Tatpuruṣa compound in which the first member is a numeral; द्वन्द्वो द्विगुरपि चाहम् Udb.
    -गुण a. double, twofold; पितुर्वधव्यसनमिदं हि येन मे चिरादपि द्विगुणमिवाद्य वर्धते Mu.5.6 (द्रिगुणाकृ to plough twice; द्विगुणीकृ to double, increase; द्विगुणीभूत a. double, augmented).
    -गुणित a.
    1 doubled, multiplied by two; वैरोचनैर्द्विगुणिताः सहसा मयूखैः Ki.5.46.
    -2 folded double.
    -3 enveloped.
    -4 doubly increased, doubled.
    - चरण a. having two legs, two-legged; द्विचरणपशूनां क्षितिभुजाम् Śānti.4.15.
    -चत्वारिंश a. (द्वि-द्वा-चत्वारिंश) fortysecond.
    -चत्वारिंशत् f. (द्वि-द्वा चत्वारिंशत्) forty-two.
    -चन्द्रधी, -मतिः The illusion of seeing two moons due to an eye disease called Timira; N.13.42.
    -जः 'twice-born'
    1 a man of any of the first three castes of the Hindus (a Brāh- maṇa, Kṣatriya or Vaiśya); मातुर्यदग्रे जायन्ते द्वितीयं मौञ्जिबन्धनात् । ब्राह्मणक्षत्रियविशस्तस्मादेते द्विजाः स्मृताः Y.1.39.
    -2 Brāhmaṇa (over whom the Saṁskāras or purifi- catory rites are performed); जन्मना ब्राह्मणो ज्ञेयः संस्कारै- र्द्विज उच्यते.
    -3 any oviparous animal, such as a bird, snake, fish &c.; Mb.12.361.5. (द्विजश्रेष्ठ = द्विजाना- मण्डजानां सर्पाणां श्रेष्ठ); स तमानन्दमविन्दत द्विजः N.2.1; Ś.5.22; R.12.22; Mu.1.11; Ms.5.17.
    -4 a tooth; कीर्णं द्विजानां गणैः Bh.1.13. (where द्विज means 'a Brāhmaṇa' also).
    -5 A star; L. D. B.
    -6 A kind of horse; जलोद्भवा द्विजा ज्ञेयाः Aśvachikitsā.
    -7 A Brahmachārī; Bhāg.11.18.42. ˚अग्ऱ्य a Brāhmaṇa. ˚अयनी the sacred thread worn by the first three castes of the Hindus. ˚आलयः
    1 the house of a dvija.
    -2 a nest. ˚इन्द्रः, ˚ईशः
    1 the moon; द्विजेन्द्रकान्तं श्रितवक्षसं श्रिया Śi.12.3.
    -2 an epithet of Garuḍa.
    -3 camphor. ˚दासः a Sūdra. ˚देवः
    1 a Brāhmaṇa; Bhāg.8.15.37.
    -2 a sage; Bhāg.3.1.23.
    -3 N. of Brahmadeva; Bhāg. 5.2.16. ˚पतिः, ˚राजः an epithet of
    1 the moon; इत्थं द्विजेन द्विजराजकान्तिः R.5.23.
    -2 Garuḍa.
    -3 camphor. ˚प्रपा
    1 a trench or basin round the root of a tree for holding water.
    -2 a trough near a well for watering birds, cattle &c. ˚प्रियः kind of khadira. ˚प्रिया the Soma plant. ˚बन्धुः, ˚ब्रुवः
    1 a man who pretends to be a Brāh- maṇa.
    -2 one who is 'twice-born' or a Brāhmaṇa by name and birth only and not by acts; cf. ब्रह्मबन्धु. ˚मुख्यः a Brāhmaṇa. ˚लिङ्गिन् m.
    1 a Kṣatriya.
    -2 a pseudo- Brāhmaṇa, one disguised as a Brāhmaṇa. ˚वाहनः an epithet of Viṣṇu (having Garuḍa for his vehicle). ˚सेवकः a Sūdra.
    -जन्मन् a.
    1 having two natures.
    -2 regenerated.
    -3 oviparous (-m.).
    -जातिः m.
    1 a man of any of the first three castes of the Hindus; एतान् द्विजातयो देशान् संश्रयेरन् प्रयत्नतः Ms.2.24.
    -2 a Brāhmaṇa. Ki.1.39; Ku.5.4. गुरुरग्निर्द्विजातीनां वर्णानां ब्राह्मणो गुरुः H.
    -3 a bird.
    -4 a tooth.
    -5 A kind of horse; लक्षणद्वयसम्बन्धाद् द्विजातिः स्यात् तुरङ्गमः Yuktikalpataru.
    -जातीय a.
    1 belonging to the first three castes of the Hindus.
    -2 of a twofold nature.
    -3 of mixed origin, mongrel. (
    -यः) a mule.
    -जानि a having two wives.
    -जिह्व a. double-tongued (fig. also).
    -2 insincere.
    (-ह्वः) 1 a snake; परस्य मर्माविधमुज्झतां निजं द्विजिह्वतादोषमजिह्मगामिभिः Śi.1.63; R.11.64;14.41; Bv.1.2.
    -2 an informer, a slan- derer, tale-bearer.
    -3 an insincere person
    -4 a thief.
    -5 particular disease of the tongue.
    -ज्या the sine of an arc.
    -ठः 1 the sign visarga consisting of two dots.
    -2 N. of Svāhā, wife of Agni.
    -त्र a. (pl.) two or three; द्वित्राण्यहान्यर्हसि सोढुमर्हन् R.5.25; सूक्ष्मा एव पतन्ति चातकमुखे द्वित्राः पयोबिन्दवः Bh.2.121.
    -त्रिंश (द्वात्रिंश) a.
    1 thirty second.
    -2 consisting of thirty two.
    -त्रिंशत् (द्वात्रिंशत्) f. thirty-two. ˚लक्षण a. having thirty-two auspicious marks upon the body.
    -दण्डि ind. stick against stick.
    -दत् a. having two teeth (as a mark of age).
    -दन्तः an elephant.
    -दल a. having two parts, two-leafed.
    -दश a. (pl.) twenty.
    -दश a.
    (द्वादश) 1 twelfth; गर्भात् तु द्वादशे विशः Ms.2.36.
    -2 consisting of twelve.
    -दशन् (द्वादशन्) a. (pl.) twelve. ˚अंशुः, ˚अर्चिस् m. an epithet of
    1 the planet Jupiter.
    -2 Bṛihaspati, the preceptor of the gods. ˚अक्षः, ˚करः, ˚लोचनः epithets of Kārtikeya ˚अक्षरमन्त्रः- विद्या the mantra ऊँ नमो भगवते वासुदेवाय; गन्धधूपादिभिश्चार्चेद्वाद- शाक्षरविद्यया Bhāg.8.16.39. ˚अङ्गुल a measure of twelve fingers. ˚अध्यायी N. of Jaimini's Mimāṁsā in twelve Adhyāyas. ˚अन्यिक a. committing twelve mistakes in reading. ˚अस्र a dodecagon. ˚अहः
    1 a period of twelve days; शुध्येद् विप्रो दशाहेन द्वादशाहेन भूमिपः Ms.5.83;11.168.
    -2 a sacrifice lasting for or completed in twelve days. ˚अक्षः, ˚आख्यः a Buddha. ˚आत्मन् m. the sun; N.1.52. ˚आदित्याः (pl.) the twelve suns; see आदित्य. ˚आयुस् m. a dog. ˚लक्षणी f. the मीमांसासूत्र of जैमिनि (so called because it comprises twelve chapters); धर्मो द्वादशलक्षण्या व्युत्पाद्यः ŚB. on MS. ˚वार्षिक a.
    1 twelve years old, lasting for twelve years; Pt.1. ˚विध a. twelve-fold. ˚सहस्र a. consisting of 12.
    -दशी (द्वादशी) the twelfth day of a lunar fortnight.
    -द्वादशान्यिक (द्वादशापपाठा यस्य जाताः द्वादशान्यिकः).
    -दशम् (द्वादशम्)) a collection of twelve, ˚आदित्याः Twelve Ādityas:- विवस्वान्, अर्यमा, पूषन्, त्वष्टा, सविता, 3भग, धाता, विधाता, वरुण, मित्र, रुद्र, विष्णु. ˚पुत्रा Twelve types of sons according to Dharmaśāstra:-- औरस, क्षेत्रज, दत्तक, कृत्रिम, गूढोत्पन्न, अपविद्ध, कानीन, सहोढ, क्रीत, पौनर्भव, स्वयंदत्त, पारशव.
    -दाम्नी a cow tied with two ropes.
    -दिवः a ceremony lasting for two days.
    -देवतम् the constel- lation विशाखा.
    -देहः an epithet of Gaṇesa.
    -धातुः an epithet of Gaṇeśa.
    -नग्नकः a circumcised man.
    -नवत (द्वि-द्वा-नवत) a. ninety-second.
    -नवतिः(द्वि-द्वा-नवतिः) f. ninety-two.
    -पः an elephant; यदा किञ्चिज्ज्ञो$हं द्विप इव मदान्धः समभवम् Bh.3.31; विपूर्यमाणश्रवणोदरं द्विपाः Śi. ˚अधिपः Indra's elephant. ˚आस्य an epithet of Gaṇesa.
    -पक्षः 1 a bird.
    -2 a month.
    -पञ्चाश (द्वि-द्वा-पञ्चाश) a. fifty-second.
    -पञ्चाशत् f. (
    द्वि-द्वा-पञ्चाशत्) fifty-two.
    -पथम् 1 two ways.
    -2 a cross-way, a place where two roads meet.
    -पद् see द्विपाद् below.
    -पद a. having two feet (as a verse).
    -पदः a biped man.
    -पदिका, -पदी a kind of Prākṛita metre.
    -पाद्, a. two footed; द्विपाद बहुपादानि तिर्यग् गतिमतीनि च Mb.14.37.
    -पादः 1 a biped, man.
    -2 a bird.
    -3 a god.
    -पाद्यः, -द्यम् a double penalty.
    -पायिन् m. an elephant.
    -फालबद्धः hair parted in two; N.1.16.
    -बाहुः man; Ks.53.94.
    -बिन्दुः a Visarga (:).
    -भातम् twilight.
    -भुजः an angle.
    -भूम a. having two floors (as a palace).
    -भौतिकः a horse possessing two ele- ments out of the five; द्वयोर्लक्षणसंबन्धात् तुरगः स्याद् द्विभौतिकः Yuktikalpataru.
    -मातृ, -मातृजः an epithet of
    1 Gaṇesa.
    -2 king Jarāsandha.
    -मात्रः a long vowel (having two syllabic instants); एकमात्रो भवेद् ह्रस्वो द्विमात्रो दीर्घ उच्यते Śikṣā.
    -मार्गी a cross-away.
    -मुखा 1 a leech.
    -2 kind of water-vessel; ˚अहिः, ˚उरगः a double- mouthed snake.
    -रः 1 a bee; cf. द्विरेफ.
    -2 = बर्बर q. v.
    -मुनि ind. the two Munis, Pāṇini and Kātyāyana; द्विमुनि व्याकरणस्य, विद्याविद्यावतारभेदाद् द्विमुनिव्याकरणमित्यपि साधु Sk.
    -मूर्वा N. of a plant, presumably some hemp. Mātaṅga. L.9.2.
    -यामी Two night-watches = 6 hours.
    -रदः an elephant; सममेव समाक्रान्तं द्वयं द्विरदगामिना R.4.4; Me.61. ˚अन्तकः, ˚अराति, ˚अशनः
    1 a lion.
    -2 the Śarabha.
    -रसनः a snake.
    -रात्रम् two nights.
    -रूप a.
    1 biform.
    -2 written in two ways.
    -3 having a different shape.
    -4 bi-colour, bipartite.
    (-पः) 1 a variety of interpre- tation or reading.
    -2 a word correctly written in two ways.
    -रेतस् m. a mule.
    -रेफः a large black bee (there being two 'Ra's in the word भ्रमर); अनन्तपुष्पस्य मधोर्हि चूते द्विरेफमाला सविशेषसङ्गा Ku.1.27;3.27,36.
    -लयः (in music) double time (?); साम्य of two things (like गीत and वाद्य); द्विलयान्ते चर्चरी V.4.35/36.
    -वक्त्रः 1 a double-mouthed serpent.
    -2 a kind of demon; एकवक्त्रो महावक्त्रो द्विवक्त्रो कालसंनिभः Hariv.
    -वचनम् the dual num- ber in grammar.
    -वज्रकः a kind of house or structure with 16 angles (sides).
    -वर्गः The pair of प्रकृति and पुरुष, or of काम and क्रोध; जज्ञे द्विवर्गं प्रजहौ द्विवर्गम् Bu. Ch.2.41.
    -वाहिका a wing.
    -विंश (द्वाविंश) a. twenty-second.
    -विंशतिः f. (
    द्वाविंशति) twenty-two.
    -विध a. of two kinds or sorts; द्विविधः संश्रयः स्मृतः Ms.7.162.
    -वेश(स)रा a kind of light carriage drawn by mules.
    -व्याम, -व्यायाम a. two fathoms long.
    -शतम् 1 two hundred.
    -2 one hundred and two.
    -शत्य a. worth or bought for two hundred.
    -शफ a. clovenfooted. (
    -फः) any cloven-footed animal.
    -शीर्षः an epithet of Agni; also द्विशीर्षकः; सप्तहस्तः चतुःशृङ्गः सप्तजिह्वो द्विशीर्षकः Vaiśvadeva.
    -श्रुति a. comprehending two intervals.
    -षष् a. (pl.) twice six, twelve.
    -षष्ट (द्विषष्ट, द्वाषष्ट) a. sixty-second.
    -षष्टिः f. (
    -द्विषष्टिः, द्वाषष्टिः) sixty-two.
    -सन्ध्य a. having a morning and evening twi-light.
    -सप्तत (द्वि-द्वा-सप्तत) a. seventy-second.
    -सप्ततिः f. (
    द्वि-द्वा सप्ततिः) seventy two.
    -सप्ताहः a fortnight.
    -सम a. having two equal sides.
    -समत्रिभुजः an isosceles triangle.
    -सहस्राक्षः the great serpent Śeṣa.
    -सहस्र, -साहस्र a. consisting of 2. (
    -स्रम्) 2.
    -सीत्य, -हल्य a. ploughed in two ways, i. e. first length-wise and then breadth-wise.
    -सुवर्ण a. worth or bought for two golden coins.
    -स्थ (ष्ठ) a. conveying two senses; भवन्ति चद्विष्ठानि वाक्यानि यथा श्वेतो धावति अलम्बुसानां यातेति ŚB. on MS.4.3.4.
    -हन् m. an elephant.
    -हायन, -वर्ष a. two years old; शुके द्विहायनं कत्सं क्रौञ्चं हत्वा त्रिहायनम् Ms.11.134.
    -हीन a. of the neuter gender.
    -हृदया a pregnant woman.
    -होतृ m. an epithet of Agni.

    Sanskrit-English dictionary > द्वि _dvi

  • 111 नाडिः _nāḍiḥ _डी _ḍī

    नाडिः डी f.
    1 The tubular stalk of any plant.
    -2 The hollow stalk of a lotus &c; स इत्थमुद्वीक्ष्य तदब्द- नालनाडीभिरन्तर्जलमाविवेश Bhāg.3.8.19.
    -3 Any tubu- lar organ of the body (such as an artery, vein); ष़डधिकदशनाडीचक्रमध्यस्थितात्मा Māl.5.1,2.
    -4 A pipe, flute.
    -5 A fistulous sore, fistula, sinus.
    -6 The pulse at the hand or foot.
    -7 A measure of time equal to twenty-four minutes.
    -8 A period of time = 1/2 Muhūrta.
    -9 A sort of bent grass.
    -1 A juggling trick.
    -11 A leather-string; L. D. B.
    -12 A weaver's implement; L. D. B.
    -Comp. -चक्रम् a group of tubular organs of the body such as: मूलाधार, स्वाधिष्ठान, मणिपुर, अनाहत, विशुद्धि, आज्ञाचक्र, सहस्राधार; Pātañjala; ष़डधिकदशनाडीचक्मध्यस्थितात्मा, Māl.5.1.
    -चरणः a bird.
    -चीरम् 1 a small reed.
    -2 a tube round which the woof is wound.
    -जङ्घः 1 a crow.
    -2 a kind of crane; नाडीजङ्घो निजघ्ने कृततदुपकृतिर्यत्कृते गौतमेन Nāg.4.15.
    -तरङ्गः 1 an astrologer.
    -2 a debau- cher, ravisher.
    -नक्षत्रम् = जन्मनक्षत्र q. v.
    -परीक्षा feeling the pulse.
    -पात्रम् a kind of water-clock.
    -मण्डलम् the celestial equator.
    -यन्त्रम् any tubular instrument.
    -वलयम् equinoctical circle.
    -व्रणः sinus, an ulcer, a fistula.
    -स्वेदः steam-bath through tubes.

    Sanskrit-English dictionary > नाडिः _nāḍiḥ _डी _ḍī

  • 112 निग _niga _ _गा _gā _ _लः _lḥ

    निग (गा) लः 1 Swallowing, devouring.
    -2 The throat or neck of a horse; N.1.58;
    -3 A chain; दैव- प्रणामचलिता निगलाः स्वनन्ति Pratijñā.3.4; मया एकाकिना निगलगुरुचरणेन... । Bālacharitam 1. ˚वत् m. a horse.

    Sanskrit-English dictionary > निग _niga _ _गा _gā _ _लः _lḥ

  • 113 निशठ _niśaṭha

    निशठ a. Honest, candid; प्रसादयिष्ये निशठः शीर्ष्णा तच्चरणं स्पृशन्.

    Sanskrit-English dictionary > निशठ _niśaṭha

  • 114 निष्ठिव् _niṣṭhiv

    निष्ठिव् 1, 4 P.
    1 To eject, emit, send forth; निष्ठ्यूत- श्चरणोपभोगसुलभो लाक्षारसः केनचित् Ś.4.5; R.2.75; Bk. 14.1;17.1;18.14; Kāv.1.95.
    -2 To eject saliva from the mouth, spit; Ms.4.132; अमेध्यपार्ष्णिनिष्ठ्यूतस्पर्शने द्विगुणस्ततः (दण्डः) Y.2.213.

    Sanskrit-English dictionary > निष्ठिव् _niṣṭhiv

  • 115 न्यासः _nyāsḥ

    न्यासः 1 Placing, putting down or upon, planting, तस्या खुरन्यासपवित्रपांसुम् R.2.2; Ku.6.5; M.2.9; Māl.5.5; चरणन्यास, अङ्गन्यास &c.; सैन्दूरं क्रियते जनेन चरण- न्यासैः पुनः कुट्टिमम् Ratn.1.1.
    -2 Hence, any impres- sion, mark, stamp, print; अतिशस्त्रनखन्यासः R.12.73; 'where the nail-marks surpassed those of weapons'; दन्तन्यासः.
    -3 Depositing.
    -4 A pledge, deposit; प्रत्यर्पित- न्यास इवान्तरात्मा Ś.4.22; R.12.18; Y.2.67.
    -5 En- trusting, committing, giving over, delivering, consigning.
    -6 Painting, writing down.
    -7 Giving up, resigning, abandoning, relinquishing; शस्त्र˚; न्यासो दण्डस्य भूतेषु Bhāg.7.15.8; काम्यानां कर्मणां न्यासं संन्यासं कवयो विदुः Bg.18.2.
    -8 Bringing forward, adducing.
    -9 Digging in, seizing (as with claws).
    -1 Assignment of the various parts of the body to different deities, which is usually accompanied with prayers and corresponding gesticulations.
    -11 Lowering the tone or voice.
    -12 संन्यास q. v.; एवं वसन् गृहे कालं विरक्तो न्यासमास्थितः Bhāg. 9.6.53.
    -13 Written or literal text (यथान्यासम्).
    -14 Bringing forward, introducing (cf. अर्थान्तरन्यास).
    -Comp. -अपह्नवः repudiation of a deposit.
    -धारिन् m. the holder of a deposit, a mortgagee.

    Sanskrit-English dictionary > न्यासः _nyāsḥ

  • 116 पर _para

    पर a. [पॄ-भावे-अप्, कर्तरि अच्-वा] (Declined optional- ly like a pronoun in nom. voc. pl., and abl. and loc. sing. when it denotes relative position)
    1 Other, differ- ent, another; see पर m also.
    -2 Distant, removed, remote; अपरं भवतो जन्म परं जन्म विवस्वतः Bg.4.4.
    -3 Beyond, further, on the other side of; म्लेच्छदेशस्ततः परः Ms.2.23;7.158.
    -4 Subsequent, following, next to, future, after (usually with abl.); बाल्यात् परामिव दशां मदनो$ध्युवास R.5.63; Ku.1.31.
    -5 Higher, superior; सिकतात्वादपि परां प्रपेदे परमाणुताम् R.15.22; इन्द्रियाणि पराण्याहु- रिन्द्रियेभ्यः परं मनः । मनसस्तु परा बुद्धिर्यो बुद्धेः परतस्तु सः ॥ Bg.3.42.
    -9 Highest, greatest, most distinguished, pre-eminent, chief, best, principal; क्षत्रात् परं नास्ति Bṛi. Up.1.4.11. न त्वया द्रष्टव्यानां परं दृष्टम् Ś.2; Ki.5.18; परतो$पि परः Ku.2.14 'higher than the highest'; 6.19; Ś7.27.
    -7 Having as a following letter or sound, followed by (in comp.).
    -8 Alien, estranged, stranger.
    -9 Hostile, inimical, adverse,
    -1 Exceeding, having a surplus or remainder, left over; as in परं शतम् 'exceeding or more than a hundred.
    -11 Final, last.
    -12 (At the end of comp.) Having anything as the highest ob- ject, absorbed or engrossed in, intent on, solely devoted to, wholly engaged or occupied in; परिचर्यापरः R.1.91; so ध्यानपर, शोकपर, दैवपर, चिन्तापर &c.
    -रः 1 Another person, a stranger, foreigner; oft. in pl. in this sense; यतः परेषां गुणग्रहीतासि Bv.1.9; Śi.2.74; see एक, अन्य also.
    -2 A foe, an enemy, adversary; उत्तिष्ठमानस्तु परो नोपेक्ष्यः पथ्यभिच्छता Śi.2.1; Pt.2.158; R.3.21.
    -3 The Almighty; तावदध्यासते लोकं परस्य परचिन्तकाः Bhāg.3.32.8.
    -रम् 1 The highest point or pitch, culminating point.
    -2 The Supreme Sprit; तेषामादित्यवज्ज्ञानं प्रकाशयति तत् परम् Bg.5.16.
    -3 Final beatitude; असक्तो ह्याचरन् कर्म परमाप्नोति पूरुषः Bg.3.19.
    -4 The secondary meaning of a word.
    -5 (In logic) One of the two kinds of सामान्य or generality of notion; more extensive kind, (comprehending more objects); e. g. पृथ्वी is पर with respect to a घट).
    -6 The other or future world; परासक्ते च वस्तस्मिन् कथमासीन्मनस्तदा Mb.6.14.55. Note-- The acc., instr. and loc. singulars of पर are used adverbi- ally; e. g. (a) परम्
    1 beyond, over, out of (with abl.); वर्त्मनः परम् R.1.17.
    -2 after (with abl.); अस्मात् परम् Ś.6.24; R.1.66;3.39; Me.12; भाग्यायत्त- मतः परम् Ś.4.17; ततः परम् &c.
    -3 thereupon, there- after.
    -4 but, however.
    -5 otherwise.
    -6 in a high degree, excessively, very much, completely, quite; परं दुःखितो$स्मि &c.
    -7 most willingly.
    -8 only.
    -9 at the utmost. (b) परेण
    1 farther, beyond, more than; किं वा मृत्योः परेण विधास्यति Māl.2.2.
    -2 afterwards; मयि तु कृतनिधाने किं विदध्याः परेण Mv.2.49.
    -3 after (with abl.) स्तन्यत्यागात् परेण U.2.7. (c) परे
    1 afterwards, thereupon; अथ तेन दशाहतः परे R.8.73.
    -2 in future.
    -Comp. -अङ्गम् the hinder part of the body.
    -अङ्गदः an epithet of Śiva.
    -अणुः See परमाणु; Bhāg.1.14.11.
    -अदनः a horse found in the country of Persia or Arabia.
    -अधिकारचर्चा officiousness, meddlesomeness.
    -अधीन a. dependent on another, subject, subservient; अन्नमेषां पराधीनं देयं स्याद्भिन्नभाजने Ms.1.54,83; H.1.119.
    -अन्तः final death. (
    -ताः) m. (pl.) N. of a people.
    -अन्तकः an epithet of Śiva.
    -2 a frontier.
    -अन्तकालः the time of death; ते ब्रह्मलोकेषु परान्तकाले परामृताः परिमुच्यन्ति सर्वे Muṇḍ.3.2.6.
    -अन्न a. living or subsisting on another's food. (
    -न्नम्) the food of another; परगृहललिताः परान्नपुष्टाः Mk.4.28. ˚परिपुष्टता being fed with the food of others; Y.3.241. ˚भोजिन् a. subsisting on the food of others; रोगी चिरप्रवासी परान्नभोजी परावसथशायी । यज्जीवति तन्मरणं यन्मरणं सो$स्य विश्रामः ॥ H.1.12.
    1 far and near, remote and proximate.
    -2 prior and posterior.
    -3 before and beyond, earlier and later.
    -4 higher and lower, best and worst. (
    -रः) a Guru of an intermediate class. (
    -रम्) (in logic) a property intermediate between the greatest and smallest numbers, a species (as existing between the genus and individual); e. g. पृथ्वी which is पर with 1respect to a घट is अपर with respect to द्रव्य; द्रव्यत्वादिक- जातिस्तु परापरतयोच्यते Bhāṣā. P.8.
    -अभिध्यानम् self-conceit; high opinion for self or body (देहाभिमान); स्वयं पराभिध्यानेन विभ्रंशितस्मृतिः Bhāg.5.14.1.
    -अमृतम् rain.
    1 attached or devoted to, adhering to.
    -2 depending on, subject to.
    -3 intent on, solely devoted to or absorbed in (at the end of comp.); प्रभुर्धनपरायणः Bh.2.56; so मोह˚; अथ मोहपरायणा सती विवशा कामवधूर्विबोधिता Ku.4.1; अग्निहोत्र˚ &c.
    -4 connected with.
    -5 being a protector (त्राता); अबर्हाश्चरणैर्हीनाः पूर्वेषां वः परायणाः Mb.1.23.4.
    -6 leading or conducive to.
    -(णम्) 1 the principal or highest objest, chief aim, best or last resort; एतत् परायणम् Praśna Up.1.1; तपसश्च परायणम् Rām.1.21.1; Mb.12.179.12.
    -2 essence, sum.
    -3 Ved. going away, departure, exit.
    -4 firm devotion.
    -5 a universal medicine, panacea.
    -6 a religious order.
    -अर्थ a.
    1 having another aim or meaning.
    -2 intended or designed for another, done for another.
    (-र्थः) 1 the highest interest or advan- tage.
    -2 the interest of another (opp. स्वार्थ); स्वार्थो यस्य परार्थ एव स पुमानेकः सतामग्रणीः Subhāṣ.; R.1.29.
    -3 the chief or highest meaning.
    -4 the highest object (i.e. sexual intercourse).
    -5 the supreme good (मोक्ष); ज्ञात्वा प्रजहि कालेन परार्थमनुदृश्य च Mb.12.288.9.
    -6 Something else. Hence परार्थता or परार्थत्व means 'being subsidiary to something else; परार्थता हि गुणभावः ŚB. on MS.4.3.
    -7 an object which is meant for another's use (Sāṅ. Phil.); सङ्घातपरार्थत्वात् त्रिगुणादिविपर्ययादधिष्ठानात् Sāṅ. K.17. ˚वादिन् a. speaking for another; mediator, substitute.
    -अर्थिन् a. striving for the supreme good. (
    -र्थम् -र्थे) ind. for the sake of another.
    -अर्धम् 1 the other part (opp. पूर्वार्ध); the latter half; दिनस्य पूर्वार्धपरार्धभिन्ना छायेव मैत्री खलसज्जनानाम् Bh.2.6.
    -2 a particular high number; i. e. 1,,,,,; एकत्वादिपरार्धपर्यन्ता संख्या T. S.
    -अर्धक a. One half of anything.
    -अर्ध्य a.
    1 being on the farther side or half.
    -2 most distant in number; हेमन्तो वसन्तात् परार्ध्यः Śat. Br.
    -3 most excellent, best, most exalted, highly esteemed, highest, supreme; R.3.27;8.27;1.64;16;39; आबद्धप्रचुरपरार्ध्यकिंकिणीकः Śi.8.45.
    -4 most costly; Śi.4.11; श्रियं परार्ध्यां विदधद् विधातृभिः Bu. Ch.1.1.
    -5 most beautiful or lovely, finest; R.6.4; परस्परस्पर्धिपरार्ध्यरूपाः पौरस्त्रियो यत्र विधाय वेधाः Śi.3.58.
    -6 Divine: असावाटीत् सङ्ख्ये परार्ध्यवत् Bk.9.64.
    (-र्ध्यम्) 1 a maximum.
    -2 an infinite number.
    1 far and near; परावराणां स्रष्टारं पुराणं परमव्ययम् Mb.1.1.23.
    -2 earlier and later.
    -3 prior and posterior or subsequent.
    -4 higher and lower.
    -5 traditional; पुनाति पङ्क्तिं वंश्यांश्च सप्त सप्त परावरान् Ms.1. 15.
    -6 all-including; परावरज्ञो$सि परावरस्त्वम् Mb.3.232. 18. (
    -रा) descendants.
    (-रम्) 1 cause and effect.
    -2 the whole extent of an idea.
    -3 the universe.
    -4 totality. ˚ज्ञ, ˚दृश् a. knowing both the past and the future; परावरज्ञो ब्रह्मर्षिः Mb.1.6.5.
    -अवसथ- शायिन् a. sleeping in another's house; H.1.12.
    -अहः the next day.
    -अह्णः the afternoon, the latter part of the day.
    -आगमः attack of an enemy.
    -आचित a. fostered or brought up by another. (
    -तः) a slave.
    -आत्मन् m. the Supreme Spirit.
    -आयत्त a.
    1 depend- ent on another, subject, subservient; परायत्तः प्रीतेः कथमिव रसं वेत्तु पुरुषः Mu.3.4.
    -2 Wholly subdued or over- whelmed by.
    -आयुस् m. an epithet of Brahman; नाहं परायुर्ऋषयो न मरीचिमुख्या जानन्ति यद्विरचितं खलु सत्त्वसर्गाः Bhāg.8.1.12.
    -आविद्धः 1 an epithet of Kubera.
    -2 of Viṣṇu.
    -आश्रय a. dependent upon another.
    (-यः) 1 dependence upon another.
    -2 the retreat of enemies. (
    -या) a plant growing on another tree.
    -आसङ्गः dependence upon another.
    -आस्कन्दिन् m. a thief, robber.
    1 other than inimical; i. e. friendly, kind.
    -2 one's own; विधाय रक्षान् परितः परेतरान् Ki.1.14.
    -ईशः 1 an epithet of Brahman.
    -2 of Viṣṇu.
    -इष्टिः N. of Brahman.
    -इष्टुका a cow which has often calved.
    -उत्कर्षः another's prosperity.
    -उद्वहः the Indian cuckoo.
    -उपकारः doing good to others, benevolence, beneficence, charity; परोपकारः पुण्याय पापाय परपीडनम्.
    -उपकारिन् a. benevolent, kind to others.
    -उपजापः causing dissension among enemies; परोपजापात् संरक्षेत् प्रधानान् क्षुद्रकान् अपि Kau. A.1.13.
    -उपदेशः advising others; परोपदेशे पाण्डित्यम्.
    -उपरुद्ध a. besieged by an enemy.
    -उपसर्पणम् approaching another; begging.
    -ऊढा another's wife.
    -एधित a. fostered or brought up by another.
    (-तः) 1 a servant.
    -2 the (Indian) cuckoo.
    -कर्मन् n. service for another. ˚निरतः a servant.
    -कलत्रम् another's wife. ˚अभिगमनम् adultery; वरं क्लैब्यं पुसां न च परकलत्राभिगमनम् H.1.116.
    -कायप्रवेशनम् entering another's body (a supernatural art).
    -कारः The deeds of the enemy; राज्ञः समीपे परकारमाह प्रज्ञापनैषा विबि- धोपदिष्टा Kau. A.2.1.
    -कार्यम् another's business or work. ˚निरतः
    1 a benevolent man.
    -2 a slave, servant.
    -काल a. relating to a later time, mentioned later.
    -कृतिः an example or precedent, a passage descriptive of the doings of men; MS.6.7.26.
    -क्रमः doubling the second letter of a conjunction of consonants.
    -क्रान्तिः f. inclination of the ecliptic.
    -क्षेत्रम् 1 another's body.
    -2 another's field; ये$क्षेत्रिणो बीजवन्तः परक्षेत्रप्रवापिणः । ते वै सस्यस्य जातस्य न लभन्ते फलं क्वचित् ॥ Ms.9.49.
    -3 another's wife; तौ तु जातौ परक्षेत्रे Ms.3.175.
    -गामिन् a.
    1 being with another.
    -2 relating to another.
    -3 beneficial to another.
    -गुण a. beneficial to another. (
    -णः) the virtue of another; परगुणपरमाणून् पर्वतीकृत्य नित्यम् Bh.2.78.
    -ग्रन्थिः joint (as of a finger); an articu- lation.
    -ग्लानिः f. subjugation of an enemy; आत्मोदयः परग्लानिर्द्वयं नीतिरितीयती Śi.2.3.
    -चक्रम् 1 the army of an enemy.
    -2 invasion by an enemy, one of the six itis q. v.
    -3 a hostile prince.
    -छन्द a. dependent.
    (-दः) 1 the will of another.
    -2 dependence. ˚अनुवर्तनम् following the will of another.
    -छिद्रम् a weak or vulnerable point of another, a defect in another.
    -ज a.
    1 stranger.
    -2 coming from a foe.
    -3 inferior.
    -जनः a stranger (opp. स्वजन); शक्तः परजने दाता Ms.11.9.
    -जन्मन् n. a future birth.
    -जात a.
    1 born of another.
    -2 dependent on another for livelihood. (
    -तः) a servant.
    -जित a.
    1 conquered by another.
    -2 main- tained by another. (
    -तः) the (Indian) cuckoo.
    -तन्त्र a. dependent on another, dependent, subservient.
    -तन्त्रम् (a common group of) subsidiaries belonging to another; जैमिनेः परतन्त्रापत्तेः स्वतन्त्रप्रतिषेधः स्यात् MS.12.1.8. (see तन्त्रम्).
    -तर्ककः a suppliant, beggar; Dānasāgara, Bib- liotheca Indica, 274, Fascicule 1, p.15; also परतर्कुक.
    -तल्पगामिन् m. One who approaches another man's wife.
    -तार्थिकः The adherent of another sect.
    -दाराः m. (pl.) another's wife; ˚अभिगमनम्, ˚अभिमर्षः Adultery.
    -दारिन् m. an adulterer.
    -दुःखम् the sorrow or grief of another; विरलः परदुःखदुःखितो जनः; महदपि परदुःखं शीतलं सम्यगाहुः V.4.13.
    -देवता the Supreme Being.
    -देशः a hostile or foreign country.
    -देशिन् m. a foreigner.
    -द्रोहिन्, -द्वेषिन् a. hating others, hostile, inimical.
    -धनम् another's property.
    -धर्मः 1 the religion of another; स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावहः Bg.3.35.
    -2 another's duty or business.
    -3 the duties of another caste; परधर्मेण जीवन् हि सद्यः पतति जातितः Ms.1.97.
    -ध्यानम् absolute meditation or contemplation; ध्येये मनो निश्चलतां याति ध्येयं विचिन्तयत् । यत् तद् ध्यानं परं प्रोक्तं मुनिभिर्ध्यानचिन्तकैः ॥ Garuḍa P.
    -निपातः the irregular posteriority of a word in a compound; i. e. भूतपूर्वः where the sense is पूर्वं भूतः; so राजदन्तः, अग्न्याहितः &c.
    -निर्वाणम् the highest निर्वाण; (Buddh.).
    -पक्षः the side or party of an enemy.
    -पदम् 1 the highest position, eminence.
    -2 final beati- tude.
    -परिग्रह a. see पराधीन; स्ववीर्यविजये युक्ता नैते पर- परिग्रहाः Mb.7.144.22.
    -हः another's property (as wife &c); यथा बीजं न वप्तव्यं पुंसा परपरिग्रहे Ms.9.42-3.
    -परिभवः humiliation or injury suffered from others.
    -पाकनिवृत्त a. One who does not depend on others for his sustenance and performs the पञ्चयज्ञs faultlessly and takes food in his own house.
    -पाकरत a. one who depends upon others for his sustenance but performs the usual ceremonies before cooking; पञ्चयज्ञान् स्वयं कृत्वा परान्नमुपजीवति । सततं प्रातरुत्थाय परपाकरतस्तु सः ॥
    -पाकरुचिः having a liking for others' food; परपाकरुचिर्न स्यादनिन्द्या- मन्त्रणादृते Y.1.112.
    -पिण्डः another's food, food given by another. ˚अद् a., ˚भक्षक a. one who eats another's food or one who feeds at the cost of another; यादृशो$हं परपिण्डभक्षको भूतः Mk.8.25/26; (-m.) a servant. ˚रत a. feeding upon another's food; परपिण्डरता मनुष्याः Bh.
    -पुरञ्जयः a conqueror, hero.
    -पुरुषः 1 another man, a stranger.
    -2 the Supreme Spirit, Viṣṇu.
    -3 the hus- band of another woman.
    -पुष्ट a.
    1 fed or nourished by another.
    -2 Stranger. (
    -ष्टः) the (Indian) cuckoo. ˚महोत्सवः the mango tree.
    -पुष्टा 1 the (Indian) cuckoo.
    -2 a parasitical plant.
    -3 a harlot, prostitute.
    -पूर्वा a woman who has or had a former husband; Ms.3.166; पतिं हित्वा$पकृष्टं स्वमुत्कृष्टं या निषेवते । निन्द्यैव सा भवेल्लोके परपूर्वेति चोच्यते Ms.5.163.
    -प्रतिनप्तृ m. son of the great grand son.
    -प्रपौत्रः (see प्रतिनप्तृ).
    -प्रेष्यः a servant, menial, slave.
    -ब्रह्मन् n. the Supreme Spirit; cf. लीने परे ब्रह्मणि Bh. परे ब्रह्मणि को$पि न लग्नः Śaṅkara (चर्पटपञ्जरिका 7).
    -भागः 1 another's share.
    -2 superior merit.
    -3 good fortune, prosperity.
    -4 (a) excellence, superority, supremacy; दुरधिगमः परभागो यावत् पुरुषेण पौरुषं न कृतम् Pt.1.33;5.34. (b) excess, abundance, height; स्थलकमलगञ्जनं मम हृदय- रञ्जनम् जनितरतिरङ्गपरभागम् Gīt.1; आभाति लब्धपरभागतया- धरोष्ठे R.5.7; Ku.7.17; Ki.5.3;8.42; Śi.7.33; 8.51;1.86;12.15.
    -5 the last part, remainder.
    -भाव a. loving another.
    -भावः the being second member in a compound.
    -भाषा a foreign tongue.
    -भुक्त a. enjoyed or used by another; परभुक्तां च कान्तां च यो भुङ्क्ते स नराधमः । स पच्यते कालसूत्रे यावच्चन्द्रदिवाकरौ ॥ Brav. P.
    -भूत a. following, subsequent (as words).
    -भृत् m. a crow (said to nourish the cuckoo).
    -भृत a. nourished by another.
    -भृतः, -ता the (Indian) cuckoo; (so called because she is nouri- shed by another i. e. by a crow); प्रागन्तरिक्षगमनात्- स्वमपत्यजातमन्यैर्द्विजैः परभृताः खलु पोषयन्ति Ś.5.22; Ku.6.2; R.9.43; Ś.4.1.
    -भतम् 1 another's opinion.
    -2 dif- ferent opinion or doctrine; heterodoxy.
    -मर्मज्ञ a. knowing the secrets of another.
    -मृत्युः a crow.
    -रमणः a married woman's gallant or paramour; स्वाधीने पररमणे धन्यास्तारुण्यफलभाजः Pt.1.18.
    -लोकः the next (or fur- ture) world; परलोकनवप्रवासिनः प्रतिपत्स्ये पदवीमहं तव Ku. 4.1. ˚गमः, ˚यानम् death. ˚विधि funeral rites; परलोक- विधौ च माधव स्मरमुद्दिश्य (निबपेः सहकारमञ्जरीः) Ku.4.38.
    -वश, -वश्य a. subject to another, dependent, depen- dent on others; सर्वं परवशं दुःखं सर्वमात्मवशं सुखम्.
    -वाच्यम् a fault or a defect of another; प्रकटान्यपि नैपुणं महत् परवाच्यानि चिराय गोपितुम् Śi.16.3.
    -वाणिः 1 a judge.
    -2 a year.
    -3 N. of the peacock of Kārtikeya.
    -वादः 1 rumour, report.
    -2 Objection, controversy.
    -वादिन् m. a disputant, controversialist.
    -वेश्मन् n. the abode of the Supreme Being.
    -व्रतः an epithet of Dhṛitarāṣṭra.
    -शब्दः a word expressive of something else; परशब्दस्य परत्र वृत्तौ तद्वद् भावो गम्यते ŚB. on MS.7.2.1.
    -श्वस् ind. the day after tomorrow.
    -संगत a.
    1 asso- ciated with another.
    -2 fighting with another.
    -संज्ञकः the soul.
    -सवर्ण a. homogeneous with a following letter (in gram.).
    -सात् ind. into the hands of an- other. ˚कृता a woman given in marriage.
    -सेवा service of another.
    -स्त्री another's wife.
    -स्वम् another's pro- perty; व्यावृता यत् परस्वेभ्यः श्रुतौ तस्करता स्थिता R.1.27; Ms.7.123. ˚हरणम् seizing another's property.
    -हन् a. killing enemies.
    -हित a.
    1 benevolent.
    -2 profitable to another.
    -तम् the welfare of another; सन्तः स्वयं परहिताभिहिताभियोगाः Bh.

    Sanskrit-English dictionary > पर _para

  • 117 परिचर् _paricar

    परिचर् 1 P.
    1 To go or walk about.
    -2 To serve, wait or attend upon; Ms.2.243; गुणोदारान् दारानुत परिचरामः सविनयम् Bh.3.4.
    -3 To worship, adore, reverence; अनुत्पन्नं ज्ञानं यदि यदि च संदेहविधुरं विपर्यस्तं वा स्यात् परिचर वसिष्ठस्य चरणौ Mv.3.36.
    -4 To take care of, nurse, tend -Caus. To enclose, surround.

    Sanskrit-English dictionary > परिचर् _paricar

  • 118 पादः _pādḥ

    पादः [पद्यते गम्यते$नेन करणे कर्मणि वा घञ्]
    1 The foot (whether of men or animals); तयोर्जगृहतुः पादान् R.1.57; पादयोर्निपत्य, पादपतित &c. (The word पाद at the end of comp. is changed to पाद् after सु and numerals; i. e. सुपाद्, द्विपाद्, त्रिपाद् &c.; and also when the first member is used as a standard of comparison, but is a word other than हस्ति &c.; see P.V.4.138-14; e. g. व्याघ्रपाद्. The nom. pl. of पाद is often added to names of persons or titles of address to show great respect or veneration; मृष्यन्तु लवस्य बालिशतां तातपादाः U.6; जीवत्सु तातपादेषु 1.19; देवपादानां नास्माभिः प्रयोजनम् Pt.1; so एवमाराध्यपादा आज्ञापयन्ति Prab.1; so कुमारिलपादाः &c.
    -2 A ray of light; बालस्यापि रवेः पादाः पतन्त्युपरि भूभृताम् Pt.1.328; Śi.9.34; R.16.53 (where the word has sense 1 also).
    -3 The foot or leg of an inanimate object, as of a bed-stead; चतुष्पदी हि निःश्रेणी ब्रह्मण्येव प्रतिष्ठिता Mb.12.2.4.
    -4 The foot or root of a tree; as in पादप.
    -5 The foot of a mountain, a hill at the foot of a mountain (पादाः प्रत्यन्तपर्वताः); रेवां द्रक्ष्यस्युपलविषमे विन्ध्यपादे विशीर्णाम् Me.19; Ś.6.17.
    -6 A quarter, fourth part; as in सपादो रूपकः 'one and one fourth rupee'; Ms.8.241; Y.2.174; कार्षापणे दीयमाने पादो$पि दत्तो भवति ŚB. on MS.6.7.2.
    -7 The fourth part of a stanza, a line.
    -8 The fourth part of a chap- ter or book, as of the Adhyāyas of Pāṇini, or of the Brahma-sūtras.
    -9 A part in general.
    -1 A column, pillar; सहस्रपादं प्रासादं......अधिरोहन्मया दृष्टः Mb.5.143.3.
    -11 A foot as a measure equal to twelve Aṅgulis.
    -12 The quadrant of a circle.
    -13 The foot-hole or bottom of a water-skin; इन्द्रियाणां तु सर्वेषां यद्येकं क्षरतीन्द्रियम् । तेनास्य क्षरति प्रज्ञा दृतेः पादादिवोदकम् ॥ Ms.2.99.
    -14 A wheel; गिरिकूबरपादाक्षं शुभवेणु त्रिवेणुमत् Mb.3.175.4; Ki.12 21.
    -15 A golden coin (weighing one tola); स ह गवां सहस्रमव- रुरोध दश दश पादा एकैकस्याः शृङ्गयोराबद्धा बभुवुः Bṛi. Up.3.1.1.
    -Comp. -अग्रम् the point or extremity of the foot; पादाग्रस्थितया मुहुः स्तनभरेणानीतया नम्रताम् Ratn.1.1.
    -अङ्कः a foot-mark.
    -अङ्गदम्, -दी an ornament for the foot, an anklet.
    -अङ्गुलिः, -ली f. a toe.
    -अङ्गुष्ठः the great toe.
    -अङ्गुष्ठिका a ring worn on the great toe.
    -अन्तः the point or extremity of the feet.
    -अन्तरम् the interval of a step, distance of a foot. (
    -रे) ind.
    1 after the interval of a step.
    -2 close or near to.
    -अन्तिकम् ind. near to, towards any one.
    -अम्बु n. butter-milk containing a fourth part of water.
    -अम्भस् n. water in which the feet (of revered persons) have been washed.
    -अरविन्दम्, -कमलम्, -पङ्कजम्, -पद्मम् a lotus-like foot.
    -अर्घ्यम् a gift to a Brāhmāṇa or a venerable person.
    -अर्धम् 1 half a quarter, an eighth; पादं पशुश्च योषिच्च पादार्धं रिक्तकः पुमान् Ms.8.44.
    -2 half a line of a stanza.
    -अलिन्दी a boat.
    -अवनामः bowing to a person's feet; इति कृतवचनायाः कश्चिदभ्येत्य बिभ्यद्गलितनयनवारेर्याति पादावनामम् Śi.11.35.
    -अवनेजः washing another's feet; विभ्व्यस्तवा- मृतकथोदवहास्त्रिलोक्याः पादावनेजसरितः शमलानि हन्तुम् Bhāg. 11.6.19.
    -अवसेचनम् 1 washing the feet.
    -2 the water used for washing the feet; दूरात् पादावसेचनम् Ms. 4.151.
    -अष्ठीलः the ankle; मर्मस्वभ्यवधीत् क्रुद्धः पादाष्ठालैः सुदारुणैः Mb.1.8.24.
    -आघातः a kick.
    - आनत a. prostrate, fallen at the feet of; कयासि कामिन् सुरतापराधात् पादानतः कोपनयावधूतः Ku.3.8.
    -आवर्तः 1 a wheel worked by the feet for raising up water from a well.
    -2 a square foot.
    -आसनम् a foot-stool.
    -आस्फालनम् tram- pling or motion of the feet, floundering.
    -आहतः a. kicked.
    -आहति f.
    1 treading or trampling.
    -2 a kick.
    -उदकम्, -जलम् 1 water for washing the feet.
    -2 water in which the feet of sacred and revered persons are washed, and which is thus considered holy; विष्णु- पादोदकं तीर्थं जठरे धारयाम्यहम्.
    -उदरः a serpent; यथा पादो- दरस्त्वचा विनिर्मुच्यते Praśna. Up.5.5.
    -उद्धूतम् stamping the feet.
    -कटकः, -कम्, -कीलिका an anklet.
    -कृच्छ्रम् a vow in which taking of meals and observing a fast are done on alternate days; Y.
    -क्षेपः 1 a foot- step.
    -2 a kick with the foot.
    -गण्डीरः a morbid swel- ling of the legs and feet.
    -ग्रन्थिः the ankle.
    -ग्रहणम् seizing or clasping the feet (as a mark of respectful salutation); अकारयत् कारयितव्यदक्षा क्रमेण पादग्रहणं सतीनाम् Ku.7.27.
    -चतुरः, -चत्वरः 1 a slanderer.
    -2 a goat.
    -3 the fig-tree.
    -4 a sand-bank.
    -5 hail.
    -चापल्यम् shuffling of the feet.
    -चारः going on foot, walking; यदि च विहरेत् पादचारेण गौरी Me.62 'if Gaurī should walk on foot'; R.11.1
    -2 the daily position of the planets.
    -चारिन् a.
    1 walking or going on foot.
    -2 fighting on foot. (-m.)
    1 a pedestrian.
    -2 a foot-soldier.
    -च्छेदनम् cutting off a foot; पादेन प्रहरन् कोपात् पादच्छेदन- मर्हति Ms.8.28.
    -जः a sūdra; पादजोच्छिष्टकांस्यं यत्...... विशुद्धेद् दशभिस्तु तत् Mb.12.35.31.
    -जलम् 1 butter-milk mixed with one fourth of water.
    -2 water for the feet.
    -जाहम् the tarsus.
    -तलम् the sole of the foot.
    -त्रः, -त्रा, -त्राणम् a boot or shoe.
    -दारी, -दारिका a chap in the feet, chilblain.
    -दाहः a burning sensation in the feet.
    -धावनिका sand used for rubbing the feet.
    -नालिका an anklet.
    -निकेतः a foot-stool.
    -न्यासः move- ment of the feet; पादन्यासो लयमनुगतः M.2.9.
    -पः 1 a tree; निरस्तपादपे देशे एरण्डो$पि द्रुमायते H.1.67; अनुभवति हि मूर्ध्ना पादपस्तीव्रमुष्णम् Ś.5.7.
    -2 a foot-stool. (
    -पा) a shoe. ˚खण्डः, -ण्डम् a grove of trees. ˚रुहा a climbing plant.
    -पद्धतिः f. a track.
    -परिचारकः a humble servant.
    -पालिका an anklet.
    -पाशः 1 a foot-rope for cattle.
    -2 an anklet of small bells &c.
    (-शिकः, -शी) 1 a fetter; हस्तिपक-पादपाशिक-सैमिक-वनचर-पारिकर्मिकसखः Kau. A.
    -2 a mat.
    -3 a creeper.
    -पीठः, -ठम् a foot-stool; चूडामणिभि- रुद्घृष्टपादपीठं महीक्षिताम् R.17.28; Ku.3.11.
    -पीठिका 1 a vulgar trade (as that of a barber).
    -2 white stone.
    -पूरणम् 1 filling out a line; P.VI.1.134.
    -2 an ex- pletive; तु पादपूरणे भेदे समुच्चये$वधारणे Viśva.
    -प्रक्षालनम् washing the feet; पादप्रक्षालने वज्री Subhāṣ.
    -प्रणामः prostration (at the feet).
    -प्रतिष्ठानम् a foot-stool.
    -प्रधारणम् a shoe.
    -प्रसारणम् stretching out the feet.
    -प्रहारः a kick.
    -बद्ध a. consisting of verses (as a metre).
    -बन्धनम् 1 a chain, fetter.
    -2 a stock of cattle.
    -भटः a foot soldier.
    -भागः a quarter.
    -मुद्रा a footprint. ˚पङ्क्तिः a track, trail.
    -मूलम् 1 the tarsus.
    -2 the sole of the foot.
    -3 the heel.
    -4 the foot of a mountain.
    -5 a polite way of speaking of a person; देवपादमूलमागताहम् K.8.
    -यमकः paronomasia within the Pādas.
    -रक्षः 1 a shoe.
    -2 a foot-guard; (pl.) armed men protecting the feet of an elephant in battle; शिरांसि पादरक्षाणां बीजवत् प्रवपन् मुहुः Mb.3.271.1.
    -रक्षणम् 1 a cover for the feet.
    -2 a leather boot or shoe.
    -रजस् n. the dust of the feet.
    -रज्जुः f. a tether for the foot of an elephant.
    -रथी a shoe, boot.
    -रोहः, -रोहणः the (Indian) fig-tree.
    -लग्नः a. lying at a person's feet.
    -लेपः an unguent for the feet.
    -वन्दनम् saluting the feet.
    -वल्मीकः elephantiasis.
    -विरजस् f. a shoe, boot. (-m.) a god.
    -वेष्टनिकः, -कम् a stocking.
    -शाखा a toe.
    -शैलः a hill at the foot of a mountain.
    -शोथः swelling of the foot; अन्योन्योपद्रवकृतः शोथः पादसमुत्थितः । पुरुषं हन्ति नारीं तु मुखजो गुह्यजो ह्ययम् ॥ Mādhava.
    -शौचम् cleaning the feet by washing, washing the feet; पादशौचेन गोविन्दः (तृप्तः) Pt.1.172.
    -संहिता the junction of words in a quarter of a stanza.
    -सेवनम्, -सेवा 1 showing respect by touching the feet.
    -2 service.
    -स्तम्भः a supporting beam, pillar, post.
    -स्फोटः 'cracking of the feet', chilblain.
    -हत a. kicked.
    -हर्षः numbness of the feet after pressure upon the crural nerves; हृष्यतः चरणौ यस्य भवतश्च प्रसुप्तवत् । पादहर्षः सः विज्ञेयः कफवातप्रकोपजः ॥ Suśruta.
    -हीनजलम् Water with a portion boiled,
    -हीनात् ind.
    1 without division or transition
    -2 all at once.

    Sanskrit-English dictionary > पादः _pādḥ

  • 119 प्रोथ _prōtha

    प्रोथ a.
    1 Famous, well-known.
    -2 Placed, fixed.
    -3 Travelling, going out on a journey, wayfaring; वृक्षान्तमुदकान्तं च प्रियं प्रोथमनुव्रजेत् Tv.
    -थः, -थम् 1 The nose or nostrils of a horse; चलाचलप्रोथतया महीभृते स्ववेगदर्पानिव वक्तुमुत्सुकम् N.1.6; Śi.11.11;12.73; विपुलप्रोथललाट- कटपुरस्कम् Bu. Ch.5.73.
    -2 The snout of a hog; निध्नन् प्रोथेन पृथिवीं विलिखंश्चरणैरपि Mb.3.167.19.
    -थः 1 The hip, buttocks.
    -2 An excavation.
    -3 A garment, old clothes.
    -4 Embryo.
    -6 Terror, fright.

    Sanskrit-English dictionary > प्रोथ _prōtha

  • 120 बद्ध _baddha

    बद्ध p. p. [बन्ध्-कर्मणि क्त]
    1 Bound, tied, fastened.
    -2 Chained, fettered.
    -3 Captured, caught.
    -4 Confined, imprisoned.
    -5 Put or girt on.
    -6 Restrained, suppressed, withheld.
    -7 Formed, built; शरबद्धमिवाभाति द्वितीयं भास्वदम्बरम्Rām.6.17.24.
    -8 Cherished, entertained.
    -9 Combined, united.
    -1 Firmly rooted, firm.
    -11 Shut, stopped, closed.
    -12 Inlaid, studded.
    -13 Composed (as verses).
    -14 Formed, contracted; असूत सा नागवधूपभोग्यं मैनाकमम्भोनिधिबद्धसख्यम् Ku.1.2.
    -15 Manifested, displayed.
    -16 Entangled, involved.
    -17 Congealed, clotted (as blood.)
    -18 Effected, caused, formed, produced; बद्धं जालकम् Ś.1.29;2.6; U.6.17; Māl.3.7.
    -19 Possessed, preserved; बद्धं सन्तं मन्यते लब्धमर्थम् Mb.5.92.23.
    -Comp. -अङ्गुलित्र, अङ्गुलि- त्राण a. having as finger-guard fastened.
    -अञ्जलि a. folding the hands together in supplication, with the hands joined in humble entreaty or raised to the fore- head as a mark of respect. ˚पुट a. forming a cup with the hollowed hands.
    -अनुराग a. having the affection fixed upon, feeling or manifesting love for.
    -अनुशय a.
    1 feeling repentant.
    -2 of a fixed resolve.
    -अम्बु n. water derived from a current.
    -अवस्थिति a. constant.
    - आदर a. attaching great value to.
    -आनन्द a. joyful.
    -आयुध a. accoutred with arms.
    -आशङ्क a. one whose suspicions have been roused, grown suspicious.
    -उत्सव a. enjoying or observing a festival or holiday.
    -उद्यम a. making united efforts.
    -कक्ष, -कक्ष्य a. see बद्धपरिकर.
    -कदम्बक a. forming groups; छायाबद्धकदम्बकं मृगकुलं रोमन्थ- मभ्यस्यतु Ś.2.6.
    -कलापिन् a. one who has his quiver tied on.
    -केसर a.
    1 forming hair.
    -2 having the filaments formed.
    -कोप, -मन्यु, -रोष a.
    1 feeling anger, enter- taining a feeling of anger.
    -2 suppressing or governing one's wrath.
    -गुदम् a kind of obstruction of the bowels; निरुध्यते तस्य गुदे पुरीषं, निरेति कृच्छ्रादपि चाल्पमल्पम् । हृन्नाभिमध्ये परिवृद्धिमेति तस्योदरं बद्धगुदं वदन्ति ॥ Bhāva. P.
    -ग्रह a. insisting on something.
    -चित्त, -मनस् a. having the mind intently fixed on, rivetting the mind on.
    -जिह्व a. tongue-tied.
    -तूणीर a. equipped with a quiver.
    -दृष्टि, -नेत्र, -लोचन a. having the eyes intently fixed on, looking with a steadfast gaze at; ग्रीवाभङ्गाभिरामं मुहुरनुपतति स्यन्दने बद्धदृष्टिः Ś.1.7.
    -धार a. continuously or incessantly flowing.
    -निश्चय a. firmly resolved, resolute.
    -नेपथ्य a. attired in a theatrical dress.
    -परिकर a. having the girdle girded on, one who has girded up his loins; i. e. ready, prepared.
    -पुरीष a. having the bowels constipated.
    -प्रतिज्ञ a.
    1 one who has made a vow or promise.
    -2 firmly resolved.
    -प्रतिश्रुत् a. reso- nant with echoes.
    -भाव a. having the affection or heart fixed upon, enamoured of (with loc.); दृढं त्वयि बद्धभावो- र्बशी V.2.
    -भूः f.
    1 the lowest floor.
    -2 ground prepar- ed for the site of a house.
    -3 pavement.
    -मण्डल a. ranged in circles.
    -मुष्टि a.
    1 having a closed fist.
    -2 close-fisted, covetous.
    -मूत्र a. obstructing the urine.
    -मूल a. deep-rooted, striking root firmly; बद्धमूलस्य मूलं हि महद्वैरतरोः स्त्रियः Śi.2.38.
    -मौन a. holding the tongue, keeping silence, silent; अदृश्यत त्वच्चरणारविन्दविश्लेषदुःखादिव बद्धमौनम् R.13.23.
    -राग a. having the desire fixed on, enamoured, impassioned; गल्लस्थलेषु मदवारिषु बद्धरागमत्त- भ्रमद्भ्रमरपादतलाहतो$पि Pt.1.123.
    -वसति a. fixing an- abode.
    -वाच् a. tongue-tied, maintaining silence.
    -वेपथु a. seized with tremour.
    -वैर a. one who has conceived bitter hatred or contracted confirmed hostility.
    -शिख a.
    1 one whose hair is tied up (into a knot on the crown of the head).
    -2 one who is still in childhood, young.
    -सूतः a particular preparation of quicksilver.
    -स्नेह a. forming an attachment, conceiving affec- tion for.

    Sanskrit-English dictionary > बद्ध _baddha

Страницы

См. также в других словарях:

Поделиться ссылкой на выделенное

Прямая ссылка:
… Нажмите правой клавишей мыши и выберите «Копировать ссылку»