-
1 попутный
-ая; -ое1) уңай, уңай булган, юл уңаена2) сүз уңаенда..., бер уңайдан... -
2 ай
I 1. сущ.1)а) луна́, ме́сяц || лу́нный, ме́сячныйай калкуы — восхо́д луны́
ай кими башлаган — ме́сяц (луна́) на уще́рбе
яңа ай — молодо́й (но́вый) ме́сяц
ай калыкты — луна́ взошла́ (засвети́ла, вы́плыла)
ай яктысында — при луне́ (ме́сяце)
ай тотылу — затме́ние луны́; лу́нное затме́ние
ай яктысы — лу́нный свет
һәркемнеке үзенә, ай күренә күзенә (посл.) — ≈≈ своё не мы́то, да бело́ (букв. вся́кому свой ка́жется луно́й)
б) в сравн. сочет. луно-ай кебек (сыман) — лунообра́зный, лунови́дный
ай төсле (кебек) — луноподо́бный
в) ( о серпообразном изображении) полуме́сяц; серп-полуме́сяцмәчетнең ае — полуме́сяц (на) мече́ти
2) ме́сяц ( часть года)ай ярым элек — полтора́ ме́сяца тому́ наза́д
балаларына җиде ай (тулды) — их ребёнку (испо́лнилось) семь ме́сяцев
бер ай укырга кирәк — ме́сяц на́до учи́ться
2. прил.; нар.-поэт.ике айдан соң — че́рез два ме́сяца
подо́бный луне́ (ме́сяцу, я́сному ме́сяцу), луноподо́бный; луно-; -луна; луно́й; -полуме́сяц, полуме́сяцемай йөзле кыз — де́вушка с лицо́м, подо́бным (я́сной) луне́ (я́сному ме́сяцу); луноли́кая де́вушка
- ай урак- ай урагы
- ай балык
- ай башы
- ай елы
- ай саен
- ай саен була торган
- ай саен эшләнә торган
- айга бер
- айга төшү
- айлар буе
- айлар буена
- айлар буенча••ае айга — см. айныкы айга
ай кебек — сло́вно (то́чно, как бу́дто, как) ме́сяц (я́сный, молодо́й); подо́бный (подо́бно) ме́сяцу я́сному, молодо́му; луноподо́бный
ай күрде, кояш алды — то́лько его́ и ви́дели; и был тако́в
ай үсәсен көн үсү — расти́ не по дням, а по часа́м
айга (айда) бер дә кайда бер — в ме́сяц раз; ре́дко, ре́дко когда́
айга сикерү — пры́гать на луну́, нарыва́ться/зарва́ться разг.
айга (аена) утыз көн — ирон.; шутл. все три́дцать дней ме́сяца (в ме́сяц)
айдан айга — из ме́сяца в ме́сяц ( повышать производительность труда)
айдан төшкән кебек — сло́вно (как, бу́дто, то́чно) с луны́ свали́лся
II межд.айны айга ялгау (ялгап бару) — своди́ть концы́ с конца́ми
1) выраж. ощущение боли, чувство испуга, страха, отвращения и т. п. ой-ой-о́й; о, о-о; у-у; а́х ты, о́х тыай ычкынды (балык) — ой, сорвала́сь (ры́ба)
ай-й, авырта! — ой, бо́льно!
ай-й, җылан! — ой-й, змея́!
2) выраж. предостережение, предупреждение об опасности и т. п. ой, ой-ой; охай, бәреләсең! — ой (ой-ой), уда́ришься!
3) выраж. восхищение, одобрение, восторг, радостное удивление и т. п. ой, ай, ах, ох, ух, эх; у-у; вотай, рәхмәт, улым, бүләгең өчен — ой (ай-ай), спаси́бо, сыно́к, за пода́рок
4) выраж. сомнение, неуверенность и т. п. ой (ой-ой), ой ли; вряд (навря́д, едва́) лиай, өлгерерсең микән? — ой (ох), успе́ешь ли? ой, вря́д ли успе́ешь
5) с повтором или в сочет. с да выраж. неодобрение, осуждение ну и... же, ну и ну, а́х ты, о́х ты; ай даай хәйләкәр дә инде — ну и хитёр (хитре́ц) же; а́х ты хитре́ц!; ай да хитре́ц! хитёр! ну и ну!
ай куркак, ай куян йөрәк! — ай да трус, ну и за́яц трусли́вый!
6) нар.-поэт.; (употр. в песенных зачинах или обращениях либо встречается в тексте короткой песни, когда её поют на протяжную мелодию) ой (да), охай гөл-гөл, сайрый былбыл талның тармакларында (песня) — ой вы, цветы́, пою́т соловьи́ на ве́тках-ветвя́х
ай былбылым, вай былбылым — солове́й мой, солове́й
ай җаный, вай җаный — ой ты ми́лый, ой люби́мый
••ай Аллам (ай Аллакаем; ай Аллакай гынам) — Бо́же ты мой
"ай" дип җибәрү (кую) — о́йкать, о́йкнуть, о́хать, о́хнуть
-
3 агым
1. сущ.1)а) тече́ние (сильное, быстрое, холодное, прибрежное, морское, подводное, воздушное); ток ( воздуха)диңгез агымнарын энергия чыганагы итеп файдалану — испо́льзовать морски́е тече́ния в ка́честве исто́чников эне́ргии
б) тече́ние, струя́, стру́йка (воды, жидкости, воздуха)в) (о сильном, бурном) тече́ние, прото́ка, пото́ки (горной реки, воздуха, вулканической лавы, людской массы и т. п.)2) прото́к, прото́каике күлне тоташтыра торган агым — прото́к (прото́ка), кото́рый (кото́рая) соединя́ет два о́зера
3) тече́ние, направле́ние (в литературе, искусстве, политическом движении); ход ( стихии)4) пото́к ( абитуриентов)беренче агымга эләгү — попа́сть в пе́рвый пото́к
юллардагы машина агымы — пото́к маши́н на доро́гах
5) спец. пото́к (в произво́дстве); конве́йер || пото́чный (метод, способ); конве́йерныйтехнологик агым системасы — систе́ма технологи́ческого пото́ка
6) уст.; книжн. ток (электри́ческий)2. прил.прото́чный, теку́чий (о воде в реках и т. п.) бу́рный ( о реке)агым су — прото́чная вода́
- агым уңаенаагым суны ат кичәр, авыр көнне ир кичәр (посл.) — конь переплывёт (букв. бу́рную ре́ку, мужчи́на переживёт беду́)
- агымга каршы••агым су кебек — см. аккан су кебек
-
4 җил
сущ.1) ве́тер || ветрово́й; ветряно́йҗил чыкты — подня́лся ве́тер
җил басылды (тынды) — ве́тер стих, ве́тер улёгся
каршы җил — встре́чный ве́тер
җилдә тору — стоя́ть на ветру́
җил энергиясе — ветрова́я эне́ргия
җил өермәсе — шквал ве́тра
җил тими торган як — подве́тренная сторона́
җилдән саклаучы кишәрлек — ветрозащи́тная полоса́
••җил чәчкән давыл урыр — посл. кто се́ет ве́тер, тот пожнёт бу́рю
2) перен. ве́яние, ве́теразатлык җилләре — ве́тры свобо́ды
3) перен.; разг. возде́йствие, де́йствие, влия́ние•- җил оясы
- җил сындырыгы
- җил тегермәне
- җил уңаена
- җил үлчәгеч
- җил үләне
- җил чәчәге••җил алгандай — как ве́тром сду́ло
җил алу — продува́ть, осты́ть
җил җитмәс (җил җитмәс ат) — быстроно́гий (конь)
җил куу — слоня́ться без де́ла (букв. гоня́ться за ве́тром)
җил уйнатып — спо́ро, бы́стро
җилгә тоту — ве́ять (о зерне́)
җилгә җиленләү — хвали́ться по пустяка́м
җилдән ашалу — геол. вы́ветриться
җилдән килгән акча — лёгкие де́ньги
җилдән туган — пригу́льный, приблу́дный
җилләр искән — и след просты́л; помина́й как зва́ли
җилләр уйный — соверше́нно пусто́й
- җил ашау- җил искән якка аву
- җилгә китү
- җилгә очу
- җилгә очыру
См. также в других словарях:
аркан — I. Ишеп эшләнгән, бер башы элмәкле озын юан бау. II. АРКАН – с. 1. Аркага, юл уңаена исә торган (җил тур.) 2. рәв. Аркасын куеп, арка белән аңа аркан борылып... . Аркага яткан хәлдә, чалкан аркан йөзү 3. диал. Аркылы … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
уңай — с. Файдалану өчен әйбәт, берәр нәрсәгә яраклы, җайлы. Кулай, җайлы, эш итәргә җиңел. Җайга салынган, көйләнгән, рәтләнгән. рәв. Әйбәт булып, тәртибе, җае белән. рәв. Җиңел, җайлы, яхшы. Җайлы, кулай, форсатлы (вакыт тур.) 3. Ризалык белдергән;… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
тискәре — с. 1. Берәр нәрсәнең (мәс. тукыманың) өске, уң ягына капма каршы, кире ягы тур. ; сул. и. Икенче, кире як 2. Берәр нәрсәнең уңаена, төп юнәлешенә капма каршы булган чәчне тискәрегә сыйпау 3. Төньяк; төньяктан исә торган (җил тур) 4. күч. Каршы,… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
тию — 1. Берәр нәрсәгә бәрелеп тукталган хәлдә тору яки шундый торышта булып алу; кагылу, орыну яки терәлү. Орыну, орынып яту. Берәр нәрсәгә яки берәр чиккә җитеп тору яки җитеп терәлү 2. Кызу хәрәкәт уңаена яки җилләнеп, очып килеп бәрелү. Бик каты… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
төшү — ф. 1. Югарыдан яки берәр нәрсә өстеннән түбәнгә таба күчү, хәрәкәт итү. Утырган урынын калдырып, җиргә, аска күчү 2. Су агымы уңаена хәрәкәт итү, бару. Берәр җирнең үзеннән түбәнрәк торган ягына таба бару, китү яки килү 3. Өстән аска, түбәнгә… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
дүңгәләк — ТӘГӘРӘЙ, ТҮҢГӘЛӘК диал.) – ЙОМАРЛАК – Дала һәм чүлдә үсә торган ярым куак яки үлән үсемлек (орлыгы үсеп җиткәч, тамырыннан аерылып җил уңаена тәгәрәп йөри) ; рус. Перекати поле … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
җилкән — Көймәне (элек судноны да) җил көче белән хәрәкәткә китерү өчен мачтага беркетелә торган махсус формалы тыгыз тукыма 2. күч. Дәрт, көч, канат символы. ҖИЛКӘН КИЕРҮ (КОРУ) – Җилкәнне җил уңаена туры китереп күтәрү … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
уң — I. с. 1. Сул якның каршы ягындагы, шул якта урнашкан. Сул кулга каршы якка урнашкан. Агым уңаена карап басканда уң кул ягына урнашкан елганың уң яры 2. Тышкы, өске, алгы тукыманың уң ягы 3. Политик һәм җәмгыять тормышындагы гадәттә сул ларга… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
юлаучы — Сәфәрче, сәяхәтче, юлда йөрүче 2. с. Юл уңаена туры килгән, очраклы узып бара торган юлаучы машинага утырдым … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге